आन्ध्र प्रदेश

आन्ध्र प्रदेश
राज्य
माथिबाट, बायाँबाट दाँया: तिरुपती बेङ्कटेश्वर मन्दिर, विजयवाडाको उण्डवल्ली गुफाहरू, र भिजाग बन्दरगाह
आदर्श वाक्य:  सत्यमेव जयते (सत्यको सधै जित हुन्छ)
राष्ट्रियगान: माँ तेलगु थाल्लिकी (हाम्रो आमा तेलगुको लागि)
भारतमा आन्ध्र प्रदेशको स्थान
निर्देशाङ्क: 16.51°N 80.52°E / 16.51; 80.52
देश	भारत
क्षेत्र	दक्षिण भारत
स्थापना	१ नोभेम्बर १९५६
राजधानी	अमरावती
सबै भन्दा ठुलो सहर	विशाखपट्नम
जिल्ला	२६
विधायिका	द्विसदनीय आन्ध्र प्रदेश विधायिका
• विधान परिषद्	आन्ध्र प्रदेश विधान परिषद् (|५८ सीटहरू)
• विधान सभा	आन्ध्र प्रदेश विधान सभा (१७५ सीटहरू)
राष्ट्रिय संसद	भारतीय संसद
• राज्‍य सभा	११ सीटहरू
• लोक सभा	२५ सीटहरू
क्षेत्रफल
• जम्मा	१६२९७० किमी२ (६२९२० वर्ग माइल)
• क्रम	७औँ
उन्नतांश	२६९ मिटर (८८३ फिट)
उच्चतम उचाई (अर्मा कोन्डा)	१६८० मिटर (५५१० फिट)
जनसङ्ख्या  (सन् २०११)
• जम्मा	४९५७७१०३
• क्रम	१०औँ
• घनत्व	३०४/किमी२ (७९०/वर्ग माइल)
• सहरी	१४६०१०३७२
• ग्रामीण	३४९६६७३०
वासिन्दा(हरू)	अन्ध्रुलु, तेलगुवारु
भाषा
• आधिकारिक	तेलगु
• अतिरिक्त अधिकारी	उर्दु
• आधिकारिक लिपि	तेलगु लिपि
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय)
वेबसाइट	ap.gov.in

आन्ध्र प्रदेश भारतको दक्षिणी तटीय क्षेत्रमा रहेको राज्य हो। यो १,६२,९७० वर्ग किलोमिटर (६२,९२० वर्ग माइल) क्षेत्रफल भएको सातौँ सबैभन्दा ठुलो राज्य हो र ४,९५,७७,१०३ जनसङ्ख्या भएको दशौं सबैभन्दा ठुलो राज्य हो। यसको सीमा छत्तीसगढ, ओडिसा, कर्नाटक, तमिलनाडु, तेलङ्गाना र बङ्गालको खाडीसँग जोडिएको छ। आन्ध्र प्रदेशको तटीय क्षेत्र भारतको दोस्रो सबैभन्दा लामो समुद्र तट हो जुन लगभग ९७४ किलोमिटर (६०५ माइल) मा अवस्थित छ। आन्ध्र राज्य र एकीकृत आन्ध्र प्रदेशको रूपमा अस्तित्वमा आएपछि, राज्यले २ जुन २०१४ मा आफ्नो वर्तमान रूप लियो, जब नयाँ राज्य तेलङ्गाना विभाजनको माध्यमबाट गठन गरिएको थियो। अमरावती राज्यको राजधानी हो र सबैभन्दा ठुलो सहर विशाखपट्नम हो। तेलङ्गानासँग पानी बाँडफाँड र सम्पत्ति विभाजनको विवाद अझै सुल्झिएको छैन। तेलगु, भारतको शास्त्रीय भाषाहरू मध्ये एक हो जुन बहुसङ्ख्यक मानिसहरूद्वारा प्रयोग गरिन्छ, पहिलो आधिकारिक भाषा हो।

ईपूर्व आठौँ शताब्दीमा ऋग्वेदिक ग्रन्थ ऐतरेय ब्राह्मणका अनुसार आन्ध्रहरू यमुना नदीको किनारबाट उत्तर भारत छोडेर दक्षिण भारतमा बसाइँ सरेका थिए। ईपूर्व तेस्रो शताब्दीमा आन्ध्र मौर्य साम्राज्यको अशोकको एक जागीरदार राज्य थियो। उनको मृत्यु पछि, यो शक्तिशाली भयो र यसको साम्राज्यलाई सम्पूर्ण मराठा देश र सतवाहन राजवंशको शासनअन्तर्गत बाहिर विस्तार गर्यो। तत्पश्चात् पल्लव, पूर्वी चालुक्य, ककतीय, विजयनगर साम्राज्य, कुतुब शाही वंश, निजाम वंश, इस्ट इन्डिया कम्पनी र ब्रिटिस राज प्रमुख शासकहरू थिए।

पूर्वी घाट तटीय मैदान र समप्राय मैदानलाई छुट्याउने एक प्रमुख विभाजन रेखा हो। यी प्रायः कृष्णा, गोदावरी र पेन्ना नदीहरूद्वारा निर्मित मुखद्वीप क्षेत्रहरू हुन्। यहाँको ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या कृषि तथा यससँग सम्बन्धित क्रियाकलापमा संलग्न छ। धान राज्यको प्रमुख खाद्य बाली र मुख्य खाद्यान्न हो। यस राज्यले कुल माछा उत्पादनमा १०% र भारतमा झींगा उत्पादनमा ७०% भन्दा बढी योगदान गर्दछ। खाद्य उत्पादन, गैर-धातु खनिज, टेक्सटाइल र फार्मास्युटिकल्स जस्ता उद्योग क्षेत्रहरू शीर्ष रोजगार प्रदायकहरू हुन्। अटोमोटिभ क्षेत्रले भारतको अटो निर्यातको १० प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ। यस राज्यमा भारतको चुनढुङ्गा भण्डारको लगभग एक तिहाई भण्डार, ब्याराइट र ग्यालेक्सी ग्रेनाइटको ठुलो भण्डार, र तेल र प्राकृतिक ग्याँसको भण्डार छ।

इतिहास

सोह्र वैदिक महाजनपदहरूमध्ये एक अश्मक महाजनपदमा आन्ध्र प्रदेश, महाराष्ट्र र तेलङ्गाना समावेश थिए। भट्टीप्रोलु, अमरावती, धरणीकोटा र वड्डामानु जस्ता स्थानहरूबाट प्राप्त पुरातात्विक प्रमाणहरूले आन्ध्र क्षेत्र मौर्य साम्राज्यको एक भाग थियो भनेर देखाउँछ। सम्राट अशोकको मृत्यु पछि, मौर्य शासन लगभग २०० ईपूर्व कमजोर भयो र आन्ध्र क्षेत्रका धेरै साना राज्यहरू द्वारा प्रतिस्थापित गरियो। ब्राह्मी लिपिको सबैभन्दा पुरानो उदाहरण, तेलगु सहित धेरै लिपिहरूको पूर्वज, भट्टिप्रोलुबाट आउँछ, जहाँ लिपि बुद्धको अवशेषहरू भएको कलशमा प्रयोग गरिएको थियो।

पाँचौँ र छैटौँ शताब्दीमा आन्ध्र प्रदेश, कलिङ्ग र तेलङ्गानाको अधिकांश भागहरूमा प्रभुत्व जमाउने विष्णुकुण्डिनहरू पहिलो राजवंश थिए। वेन्गीका पूर्वी चालुक्यहरू, जसको वंश सातौँ शताब्दीदेखि ११३० ईस्वीसम्म लगभग पाँच सय वर्षसम्म चलेको थियो, अन्ततः चोल वंशमा विलीन भयो। तिनीहरूले सन् ११८९ सम्म चोल वंशको संरक्षणमा शासन गरिरहे।  राजा राजाराज नरेन्द्रको अनुरोधमा प्रथम तेलगु कवि मानिएका नान्नायाले सन् १०२५ मा महाभारतको तेलगु भाषामा अनुवाद सुरु गरे।

विजयनगर साम्राज्यको उत्पत्ति १४औँ शताब्दीको सुरुमा डेक्कन पठारमा भएको थियो। यसको स्थापना सन् १३३६ मा सङ्गम वंशका हरिहर राय प्रथम र उनका भाइ बुक्का राय प्रथमले गरेका थिए, जसले वारंगलका काकतीयहरूको कोष अधिकारीहरूको रूपमा सेवा गरेका थिए। आफ्नो शासनकालमा, पेम्मासानी नायकहरूले आन्ध्र प्रदेशका केही भागहरूमा नियन्त्रण गरे र १६औँ शताब्दीमा साम्राज्यको अग्रदस्ताको रूपमा रहेका ठुला भाडाका सेनाहरू थिए। साम्राज्यको संरक्षणले ललित कला र साहित्यलाई कन्नड, तेलगु, तमिल र संस्कृतमा नयाँ उचाइमा पुग्न सक्षम बनायो, जबकि कर्नाटक सङ्गीत यसको वर्तमान स्वरूपमा विकसित भयो। यस अवधिमा निर्माण गरिएका स्मारकहरूको लेपाक्षी समूहमा विजयनगर राजाहरूको भित्तिचित्रहरू, द्रविड कला र शिलालेखहरू छन्। यसलाई युनेस्कोको विश्व सम्पदा समितिको अस्थायी सूचीमा राखिएको छ।

भूगोल

यस राज्यको उत्तर र पश्चिममा तेलङ्गाना, उत्तरमा छत्तीसगढ र ओडिसा, पूर्वमा बङ्गालको खाडी, दक्षिणमा तमिलनाडु र पश्चिममा कर्नाटक रहेका छन्। यानाम जिल्ला, पुदुच्चेरीको एक क्षेत्र, काकीनाडा जिल्लाको सीमामा रहेको राज्यमा पर्दछ। यसको समुद्र तट लगभग ९७४ किलोमिटर (६०५ माइल) छ, जसले यसलाई देशको दोस्रो सबैभन्दा लामो समुद्र तट बनाउँदछ।

भौगोलिक क्षेत्र अनुसार यहाँको हावापानी फरक फरक हुन्छ। ग्रीष्मऋतु मार्चदेखि जुनसम्म रहन्छ। तटीय मैदानमा, गर्मीको तापमान सामान्यतया राज्यको अन्य भागको तुलनामा बढी हुन्छ, तापमान २० र ४१ डिग्री सेल्सियस (६८ र १०६ डिग्री फारेनहाइट) को बीचमा हुन्छ। जुलाई देखि सेप्टेम्बर दक्षिण-पश्चिम मनसुनबाट उष्णकटिबन्धीय वर्षाको मौसम हो। अक्टोबरदेखि डिसेम्बरसम्म बङ्गालको खाडीमा न्युन चापीय प्रणाली र उष्ण कटिबन्धीय चक्रवातहरू उत्तरपूर्वी मनसुनसँगै बन्छन्, जसले गर्दा राज्यको दक्षिणी र तटीय क्षेत्रमा वर्षा हुन्छ। नोभेम्बर देखि फेब्रुअरी सम्म जाडो महिना हो। राज्यमा लामो तटीय क्षेत्र भएकोले जाडो धेरै चिसो हुँदैन। जाडो को तापमान को दायरा सामान्यतया १२ देखि ३० डिग्री सेल्सियस (५४ देखि ८६ डिग्री फारेनहाइट) छ।

जनसाङ्ख्यिकी

भारतको सन् २०११ को जनगणना अनुसार आन्ध्र प्रदेशको जनसङ्ख्या ४,९५,७७,१०३ रहेको छ भने घनत्व ३०४/वर्ग किलोमिटर (७९०/वर्ग माइल) रहेको छ। यहाँको जनसङ्ख्याको ७०.५३% ग्रामीण र २९.४७% सहरी छ। यस राज्यमा १७.०८% अनुसूचित जाति र ५.५३% अनुसूचित जनजाति को जनसङ्ख्या रहेको छ। ०–६ वर्ष उमेर समूहका बालबालिकाको सङ्ख्या ५२ लाख २२ हजार ३८४ रहेको छ, जुन कुल जनसङ्ख्याको १०.६ प्रतिशत हो। तीमध्ये २६ लाख ८६ हजार ४५३ बालक र २५ लाख ३५ हजार ९३१ बालिका रहेका छन्। १८-२३ उमेर समूहका वयस्कहरू ५,८१५,८६५ (२,९२१,२८४ पुरुष, २,८९४,५८१महिला) छन्।

तेलगु राज्यको पहिलो आधिकारिक भाषा हो, र उर्दु राज्यको दोस्रो आधिकारिक भाषा हो। तेलगु लगभग ९०% जनसङ्ख्याको मातृभाषा हो। लगभग ६% जनसङ्ख्याद्वारा बोलिने उर्दु, संयुक्त आन्ध्र प्रदेशका पन्ध्र जिल्लाहरूमा दोस्रो आधिकारिक भाषा थियो र १७ जुन २०२२ मा यसलाई दोस्रो आधिकारिक भाषा बनाइएको थियो।

बाह्य कडीहरू

सरकार

• आधिकारिक वेबसाइट

सामान्य जानकारी

• आन्ध्र प्रदेश कर्लीमा
• यस पृष्ठ सम्बन्धित भौगोलिक तथ्याङ्क आन्ध्र प्रदेश ओपन स्ट्रिट नक्सामा रहेको छ।