शेरबहादुर देउवा

माननीय शेरबहादुर देउवा
४३औँ प्रधानमन्त्री (नेपाल)
कार्यकाल २०७८ असार २९ – २०७९ पुष ११
राष्ट्रपति	विद्यादेवी भण्डारी
पूर्वाधिकारी	केपी शर्मा ओली
कार्यकाल २०७४ जेठ २४ – २०७४ फागुन ३
राष्ट्रपति	विद्यादेवी भण्डारी
पूर्वाधिकारी	पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड
उतराधिकारी	केपी शर्मा ओली
कार्यकाल २०५२ भदौ २७ – २०५३ फागुन २९
एकाधिपति	राजा वीरेन्द्र
पूर्वाधिकारी	मनमोहन अधिकारी
उतराधिकारी	लोकेन्द्रबहादुर चन्द
कार्यकाल २०५८ साउन ११ – २०५९ असोज १८
एकाधिपति	ज्ञानेन्द्र शाह
पूर्वाधिकारी	गिरिजा प्रसाद कोइराला
उतराधिकारी	राजा ज्ञानेन्द्र शाह
कार्यकाल २०६१ जेठ २१ – २०६१ माघ १९
एकाधिपति	राजा ज्ञानेन्द्र
पूर्वाधिकारी	सूर्यबहादुर थापा
उतराधिकारी	राजा ज्ञानेन्द्र शाह
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	(1946-06-13) १३ जुन १९४६ २००३ जेठ ३१
जीवन साथी	आरजु राणा देउवा
हस्ताक्षर

शेरबहादुर देउवा नेपाली काङ्ग्रेसका। देउवा नेपाली काङ्ग्रेसको संसदीय दलको समेत नेतृत्व गर्दै वि.सं. २०५२ सालमा पहिलोपटक नेपालको प्रधानमन्त्री बनेका थिए। पटक पटक गरी देउवा ५ पटक प्रधानमन्त्री बन्न सफल रहेका छन्।

नेपाली काङ्ग्रेसको विभाजन पछि उनी नेपाली काङ्ग्रेस (प्रजातान्त्रिक)को सभापति थिए। काङ्ग्रेस पुनर्मिलन पश्चात् उनी आफ्नो पार्टीसँगै नेपाली काङ्ग्रेसमा गाभिएका छन्। शेरबहादुर देउवा चार पटक प्रधानमन्त्री रहिसकेका नेपाली काङ्ग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवा डडेलधुरा जिल्ला क्षेत्र नं. १ र कञ्चनपुर जिल्ला क्षेत्र नं. ४ बाट संविधानसभामा प्रतिनिधित्व गर्दछन्। वि.सं. २०४८,२०५१ र २०५६ का संसदीय निर्वाचनहरूमा डडेलधुरा जिल्ला क्षेत्र नं. १ बाट विजयी देउवाले गृहमन्त्रीको समेत जिम्मेवारी सम्हालिसकेका छन्। उनी माओवादी समस्या समाधानका लागि गठित उच्चस्तरीय समितिका अध्यक्ष थिए। प्रजातान्त्रिक विद्यार्थी आन्दोलनबाट राजनीतिमा होमिएका देउवा नेपाल विद्यार्थी सङ्घ (ने. वि. सङ्घ)का प्रथम सभापति थिए र सुदूर पश्चिममा नेपाली काङ्ग्रेसका सर्वाधिक प्रभावशाली व्यक्तित्व मानिन्छन्। राजनीतिक सङ्घर्षका क्रममा उनले नौ वर्ष जेल जीवन बिताएका छन्। देउवाले नेतृत्व गरेको जननिर्वाचित सरकारलाई तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले २०५९ सालमा "असक्षम"को आरोप लगाई विघटन गरेका थिए भने उनैले दुई वर्ष पछि वि.सं. २०६१ सालमा पुनः प्रधानमन्त्री नियुक्त गरेका थिए। पार्टीको अन्तरिक द्वन्द्वका क्रममा देउवाले आफ्नो नेतृत्वमा वि.सं. २०५९ सालमा नेपाली काङ्ग्रेस (प्रजातान्त्रिक)को गठन गरेका थिए भने वि.सं. २०६४ सालमा सो पार्टीको नेपाली काङ्ग्रेससँग एकीकरण भयो र उनी वरिष्ठ नेतामा स्थापित भए। प्रजातन्त्र प्रतिको अटुट लगाव र तदनुरूप सङ्घर्ष तथा व्यक्तित्व र आचरणका कारण जनताले आफूलाई सधैँ विजयी गराउँदै आएको मान्ने देउवा संविधान सभामा लोकतन्त्रको संस्थागत विकासका लागि क्रियाशील हुने बताउछन्। त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीतिशास्त्रमा एम्. ए. गरेका उनी देउवा सोही विषयमा लन्डन स्कूल अफ इकोनमिक्सका रिसर्च फेलो रहिसकेका छन्। शेरबहादुर देउवा र उनकी श्रीमती आरजु राणा देउवा पनि संविधान सभा सभासद् थिए।

पारिवारिक पृष्ठभूमि

डडेल्धुरा जिल्लाको पश्य गर्खा क्षेत्रमा एक सम्पन्न परिवारको रूपमा रहेको शेर बहादुर देउवाको परिवारलाई डडेल्धुरा क्षेत्रमा ठकुरी देउवा परिवार भनेर चिन्दछन। डोटी पचनाली, लुलानी मल्ल, डोटी बोगटानी बम र बोगटी रजवारसंग मात्र बैबाहिक सम्बन्ध गर्ने यो परिवार सम्पन्न र जागिरदार परिवारको रूपमा ऐतिहासिक कालदेखि चिनिदै आएको परिवार हो। डोटी राज्यकालमा डडेल्धुराको "पश्यगर्खा क्षेत्र" यिनैको अधिनमा थियो। चन्द्रवंशी, कश्यप गोत्रीय यी देउवाको कुलको देवता बडालको गन्याप लाटो (गणेश) र अशिग्राम केदार हो। जानकारी भए अनुसार डोटी राज्यकालमा चर्चित बनेका कुसलसिंह देउवा रजवारका दुई पुत्र जेठा गोमनसिंह देउवा रजवार र कान्छा बहादुर सिंह देउवा रजवार हुन्। जेठा गोमन सिंह देउवा रजवारका एक पुत्र उदैसिंह देउवा रजवार भए उदैसिंह देउवा रजवारका एक पुत्र प्रसादसिंह देउवा रजवार हुन्। प्रशादसिंह देउवा रजवारका दुई श्रीमती (डडेल्धुरा गणेशपुर मैरोड़ाका मल्लकुलकी छोरी धनादेबी (मल्ल) देउवा र डोटी बोगटानका बम कुलकी छोरी द्रोपती (बम) देउवा)बाट ३/३ छोराहरू गरेर ६ छोराहरू क्रमश शेरबहादुर देउवा, लोकबहादुर देउवा, गणेशबहादुर देउवा, प्रेमबहादुर देउवा, ललितबहादुर देउवा र बलबहादुर देउवाको जन्म भयो। यी ६ भाइ मध्ये जेठ पुत्र शेरबहादुर देउवा राजनीतिमा सफल व्यक्तित्व बन्न पुगे शेरबहादुर देउवाका एक पुत्र जयबिर देउवा छन्। शेरबहादुरका भतिजा शिवबहादुर देउवा नेपाली सेनामा बरिष्ट क्याप्टन हुँदै मेजरको रूपमा लोकप्रिय अधिकृत भएर सेवा दिरहेका छन्। माईला लोकबहादुर देउवाका पुत्र भानबहादुर देउवा (भानु देउवा) शेरबहादुर देउवाका पिए (स्वकीय) सचिब छन्। निडर, निस्कपटी भावना भएका शेरबहादुर देउवा नेपालको प्रधानमन्त्री र एउटा ठुलो राजनीतिक पार्टीको प्रमुख ब्यक्ति बन्न सफल भएर आफ्नो पुर्खाको बीरताले भरिएको, वीरगाथा, चैत गीत धमारीमा समेटिएको देउवा कुलकै गौरव र इतिहास बचाउन पनि सफल बने भन्ने मान्यता जानकारहरू राख्दछन। देउवाहरू डडेल्धुराको रुवाखोला, कुमाऊ बंडालु, पिथौड़ागड, सोर, चंदेनी र डोटी गड्सेरा देउवान क्षेत्रमा गरी झन्डै ५०० परिवारको सङ्ख्या (कुमाऊ क्षेत्रमा -२००, डोटी गड्सेरा देउवान क्षेत्रमा १५०, र रुवाखोला क्षेत्रमा १५०)मा फैलिएर रहेका छन्। कुमाऊमा भारतीय सेनाका अधिकृत, डाक्टर, इन्जिनियर छन्। नेपालमा आफ्नो कुलको व्यक्ति शेरबहादुर देउवा देशको प्रधानमन्त्री बनेकोमा गौरव गर्छन।आकासमै इन्धन सकिएपछि प्रधानमन्त्री देउवा चढेको हेलिकप्टर आकस्मिक अवतरण काठमाडौँ- प्रधानमन्त्री शेर बहादुर देउवा , शिक्षा मन्त्रि देवेन्द्र पौडेल लगायत सवार रहेको हेलिकप्टरमा इन्धन सकिएपछि आकस्मिक अवतरण गरिएको छ। काठमाडौँ बाट धनगढी उडेका प्रधानमन्त्री देउवा सहितको टोलि सवार हेलीकप्टर गौतम बुद्ध विमानस्थल भैरहवामा अवतरण गरिएको हो। प्रधानमन्त्री देउवा सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयको दीक्षान्त समारोहमा सहभागी हुन काठमाडौँबाट नेपाली सेनाको हेलिकोप्टरमा सवार थिए।इन्धन भर्नको लागि उक्त हेलिकप्टर झन्डै २० मिनेट लुम्बिनी विमानस्थलमा रोकिएको थियो। शुक्रबार प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको कार्यक्रम सुदुरपश्चिम प्रदेशमा तय भएको थियो।दिउँसो उनी त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विभानस्थलबाट धनगढीका लागि हेलिकप्टर चढे। तर देउवा चडेको हेलिकप्टर उड्दा उड्दै आकाशमा इन्धन सकिन लागेपछि भैरहवामा आकस्मिक अवतरण गरिएको सुरक्षा स्रोतले जनाएको छ।उनी चढेको हेलिकप्टर गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा अवतरण गरिएको हो। जसका कारण देउवा करिब २० मिनेट जति भैरहवामै बस्नु परेको बताइएको छ।सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयको दीक्षान्त समारोहमा सहभागी हुन काठमाडौँबाट नेपाली सेनाको हेलिकोप्टरमा त्यसतर्फ उडेका थिए। देशको प्रमुख कार्यकारीको सवारमा समेत यतिसम्मको हेलचेक्याइ हुन अस्वभाविक हो।सामान्यतया कुनै पनि स्थानमा पुग्नका लागि आवश्यक इन्धनको व्यवस्था नगरि उडान भर्नु सम्बन्धित निकायको गैरजिम्मेवारीपना पनि हो।

युवावस्था

एउटा विकट सिथानमा जन्मेर पनि शेर बहादुर देउवाले आफ्नो जीवन गरिव, पिछडिएको समाज, जाति, बर्ग, देशको निम्ति समर्पण गरेको पाइन्छ। डडेल्धुरा जिल्ला अशिग्राम गाउँ विकास समितिको रुवाखोला जस्तो बिकट स्थानमा जन्मेका शेर बहादुर काठमाडौँ अध्यन गर्ने सिलसिलामा प्रजातन्त्रको निम्ति सङ्घर्ष गर्दा तत्कालीन पंचायती राज्यको शिकार भएका थिए। उनले आफ्नो युवा अवस्था प्रवासमै बिताउनु पर्यो। युवा अवस्थाको अन्तिम जवानीमा नेपाल फर्केका शेर बहादुर देउवाको लागि नेपाली काङ्ग्रेसको राजनीति सफल बन्यो उनी देशको गृहमन्त्री हुँदै प्रधानमन्त्रीसम्म बन्न सफल भए। यही राजनीतिले गर्दा योग्य शिक्षित पढेलेखेकी जीवन संगिनीसंग वहाको लगन गाठो जोडियो।

राजनीतिक जीवन

देउवा काङ्ग्रेसका संस्थापक नेता बिपी कोइरालाको प्रेरणाबाट राजनीतिमा होमिएका थिए। खासगरी वि. सं. २०१७ को राजनीतिक घटनाक्रम पछि नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा निरन्तर रूपमा सक्रिय उनी नेपाल विद्यार्थी सङ्घका प्रथम निर्वाचित सभापति एवम् संस्थापक सदस्य हुन्। वि. सं. २०२८ मा उनी नेपाल विद्यार्थी सङ्घको सभापतीमा चुनिएका थिए। वि. सं २०४८, २०५१ र २०५६ का संसदीय निर्वाचनमा डडेल्धुरा जिल्लाबाट निर्वाचित उनी वि. सं २०६४ र वि. सं २०७० सालमा भएको संविधान सभाको निर्वाचनमा डडेल्धुराका साथै कञ्चनपुर जिल्ला र कैलाली जिल्लाबाट समेत विजयी भएका थिए।

प्रतिपक्षी दलका नेता (२०५१-५२ )

२०५१ मा गिरिजा प्रसाद कोइरालाले संसद विघटन गरि मध्यावधि निर्वाचन घोषणा गरे। २०५१ को मध्यावधी निर्वाचनमा नेपाली काङ्ग्रेस दोस्रो भएपछि शेरबहादुर देउवा संसदीय दलको नेता भए। कुनै पार्टीको स्पष्ट बहुमत नआए पछि २०५१ मङ्सिर १४ मा सबैभन्दा ठुलो दल नेकपा एमालेको तर्फबाट संसदको सबैभन्दा टूलो दलको हैसियतले मनमोहन अधिकारीले अल्पमतको सरकारको नेतृत्व गरे। २०५२ जेठ ३० मा प्रधानमन्त्री अधिकारीले राजा वीरेन्द्र समक्ष २०५२ मङ्सिर ७ मा प्रतिनिधि सभाको निर्वाचन मिति तोकेर संसद विघटनको प्रस्ताव गरे। अघिकारीले सरकारलाई काम गर्न नदिइएकाले सार्वभौम सत्ता सम्पन्न जनतामा जानुपर्ने राजनैतिक आवश्यकता रहेको तर्क दिएका थिए। प्रधानमन्त्रीको सिफारिसमा संसद विघटन भयो। यो कदम विरुद्ध सर्वोच्च अदालतमा मुद्धा पर्‍यो। २०५२/ भदौ /१२ मा अदालतले सरकारको निर्णय उल्ट्यायो। त्यसपछि २०५२/ भदौ /२५ मा अघिकारीले राजीनामा दिए।

पहिलो प्रधानमन्त्रीकाल (बि.सं. २०५२-५३)

२०५२ भदौ २६ मा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीको समर्थनमा देउवा पहिलो पटक प्रधानमन्त्री भएका थिए। सो पार्टीले समर्थन फिर्ता गरेपछि २०५३ फागुन २६ मा देउवा प्रधानमन्त्री पदबाट हटेका थिए। त्यसपछि एमालेको साथ लिएर लोकेन्द्रबहादुर चन्दले सरकार बनाए।

उनको पहिलो कार्यकाल पजेरो काण्ड, सुरासुन्दरी काण्ड, सांसदलाई बैङ्कक पुर्याएको जस्ता घटनाले बदनाम भएको थियो। नेपाल र भारत बीचको महाकाली सन्धी उनकै कार्यकालमा भएको थियो। यो सन्धि संसदबाट पास गर्ने सन्दर्भमा प्रतिपक्षी नेकपा एमालेमा बिभाजन आयो।

दोस्रो प्रधानमन्त्रीकाल

प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले राजालाई थाहा नै नदिई माओवादी विरुद्ध सेना परिचालन गरेका थिए। प्रधानसेनापतिले सो कुरा राजामा जाहेर गरे। त्यो कुरा थाहा पाएर राजा ज्ञानेन्द्र गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग आक्रोशित भए र गिरिजाको राजीनामा माग गरे। गिरिजाप्रसाद कोइरालाको राजीनामा पछि २०५८ साउन ७ मा शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री भए।

उनको प्रधानमन्त्रीकालमा सङ्कटकाल घोषणा भयो र माओवादी विरुद्ध सेना परिचालन भयो।

सङ्कटकाल

२०५८ मङ्सिर ८ माओवादीले सेनामाथि पहिलो हमला गरे। दाङको घोराही माओवादी छापामारले सेना, प्रहरी र निजामती अड्डाहरूमा एकसाथ आक्रमण गरे। त्यसक्रममा मेजर नरेश उप्रेती सहित १४ सैनिक, सात प्रहरी र सात माओवादी मारिए। झन्डै २२५आधुनिक हातहतियार, पचासौं हजार गोली, ८० क्विन्टल जिलेटिन सहित १२ गाडी सामान लुटेर लैजान माओवादी सफल भए। त्यसैल रात माओवादीले स्याङ्जामा र तीन दिनपछि सोलुखुम्बुमा हमला भयो।

सेनामाथि हात हालेपछि विद्रोहीलाई सरकारले आतङ्ककारी घोषित गर्दै देशव्यापी सङ्कटकाल लगायो र फौजी कारबाही शुरु गर्यो।

संसद विघटन

संसदले सङ्कटकाल नलम्बाउने र देउवा माथि अविस्वास प्रस्ताव ल्याउने तयारी गर्दै गर्दा उनले राजा ज्ञानेन्द्र समक्ष २०५९ जेठ ८ संसद विघटन गर्न सिफारिस गरे।

पार्टी विभाजन

राजा समक्ष संसद विघटन सिफारिस गरेपछि नेपाली काङ्ग्रेसले देउवालाई साधारण सदस्य समेत नरहने गरि पार्टीबाट निष्कासन गर्यो। गिरिजाप्रसाद कोइराला पार्टी सभापति थिए। कोइरालाले पार्टीको निर्णयविपरीत संसद विघटन गरेको भन्दै देउवालाई साधारण सदस्यसमेत नरहने गरी पार्टीबाट निष्कासन गरिदिए।

नेपाली काङ्ग्रेस भित्रको अन्तरिक द्वन्द्वका क्रममा देउवाले आफ्नो नेतृत्वमा वि.सं. २०५९ सालमा नेपाली काङ्ग्रेस (प्रजातान्त्रिक)को गठन गरेका थिए भने वि.सं. २०६४ सालमा सो पार्टीको नेपाली काङ्ग्रेससँग एकीकरण भयो र उनी वरिष्ठ नेतामा स्थापित भए।

तेस्रो प्रधानमन्त्रीकाल (२०६१-२०६१)

देउबा २०६१ जेठ २१ मा तेस्रोपटक प्रधानमन्त्री बनेका थिए। त्यतिबेला देउबाले "गोर्खाली राजाबाट न्याय पाएं" भनेर खुसी व्यक्त गरेका थिए। उनीमाथि चुनाव गराउने जिम्मेवारी थियो। नेकपा एमाले पनि त्यति बेला प्रतिगमन आधा सच्चियो भनेर सरकारमा सामेल भएको थियो।

बर्खास्त

तर देशमा भइरहेको सशस्त्र द्वन्द्वका कारण चुनाव हुन सकेन र राजा ज्ञानेन्द्रले देउबालाई चुनाव गर्न असक्षम भन्दै १९ माघ २०६१ मा बर्खास्त गरे।

चौथो प्रधानमन्त्रीकाल (२०७४-२०७४)

मुख्य लेख: देउवा मन्त्रिमण्डल, २०७४

वि.सं २०७४ जेठ २४ बुधबार ,शेरबहादुर देउवा  प्रधानमन्त्री निर्वाचित भए। देउवाको उम्मेदवारीलाई राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी नेपाल, राष्ट्रिय जनता पार्टी नेपाल , नेपाल लोकतान्त्रिक फोरम ,सङ्घीय समाजवादी फोरम, नेपाल र अन्य सङ दलले समर्थन गरेका थिए भने सबैभन्दा ठुलो सत्ता साझेदार नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र) थियो। सपथ ग्रहण पछि, देउवाले सहयोगी दलहरूको साथमा नया सरकार गठन गरे। वि.सं २०७४ असोज ३१, प्रतिनिधिसभा निर्वाचन, २०७४ को अगाडि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र)ले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी-लेनिनवादी) सँग सहकार्य गर्ने निर्णय गर्यो। त्यसपछि प्रधानमन्त्री देउवाले सो दलका सबै मन्त्रिहरूलाई जिम्मेवारी बिहिन बनाए।

प्रतिपक्षी दलका नेता (२०७५-२०७८)

केपी ओलीको दोस्रो र तेस्रो मन्त्रीमण्डलमा देउवा प्रतिपक्षी दलका नेता निर्वाचित भएका थिए। राष्ट्रपति विद्या भण्डारीले प्रधानमन्त्री नियुक्तिको आह्वान गर्दा देउवाले नेकपा एमालेका विद्रोही सांसद सहित १४९ सांसद को समर्थनमा प्रधानमन्त्रीमा दावी गरेका थिए। तर नेकपा एमालेबाट केपी ओलीको पनि दाबी रहेपछि रास्ट्रपतिले दुवै दाबीलाई खारेज गरी केपी ओलीलाई नै प्रधानमन्त्री कायम गरिन्।

पाँचौ प्रधानमन्त्रीकाल (२०७८-)

मुख्य लेख: पाँचौँ देउवा मन्त्रिपरिषद्, २०७८

बि.सं २०७८ जेठ ७ मा ओली मन्त्रीमण्डलले प्रतिनिधि सभा बिघटन सिफारिस गर्यो। १४९ सांसदले देउवालाइ प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्न परमादेश जारी गरियोस् भनेर सर्वोच्च अदालतमा रिट दायर गरे। २०७८ जेठ २८ मा संविधानको धारा ७६ को उपधारा ५ बमोजिमको प्रधानमन्त्रीका लागि आह्वान भएपछि १ सय ४९ सांसदको हस्ताक्षरसहित दाबी गरेका आधारमा देउवालाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्न सर्वोच्च अदालतले परमादेश जारी गरेको थियो। २०७८ असार २९ अपरान्ह ५ बजेभित्र देउवालाई नियुक्त गरिसक्न राष्ट्रपति कार्यालयका नाममा परमादेश जारी गरेको थियो।

प्रतिनिधि सभा २०७९

प्रतिनिधि सभा निर्वाचन, २०७९मा नेपाली काङ्ग्रेसका उमेरद्वर डडेलधुरा प्रतिनिधि सभा सदस्य निर्वाचन क्षेत्र नं १ बाट २५५३४ मत प्राप्त गरि प्रतिनिधि सभा सदस्यमा विजयी भएका छन्। उनका निकटतम प्रतिद्वन्द्वी स्वतन्त्रका उम्मेदवार सागर ढकाललाई १२४९२ मत प्राप्त गरेका थिए।नेपाली काङ्ग्रेस संसदीय दलको नेतामा शेरबहादुर देउवा' ६४ मत ल्याएर निर्वाचित भए। उनीसँग प्रतिस्पर्धामा रहेका महामन्त्री गगन थापाले २५ मत ल्याए।

बाह्य कडीहरू

• काङ्ग्रेस सभापतिमा शेरबहादुर देउवा विजयी