क्षत्रिय

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
कुरुवंशी क्षत्रिय राजकुमार भीमसेन गदा शस्त्र सहित

क्षत्रिय हिन्दू वर्ण व्यवस्था अन्तर्गत शासक एवम् राजकीय भूमिका निर्वाह गर्ने वर्णसमुह हो । क्षत्रियको अर्थ क्षत्र दिने वा रक्षण दिने हो । पौराणिक व्याख्या अनुसार क्षत्रियहरूले विभिन्न क्षेत्रहरूमा राज्यभार सम्हालेका थिए र प्रजाहरूको रक्षण गरेका थिए । क्षत्रियहरूको दुई कुल वा वंश हुन्छ- सूर्यवंश (रविकुल) र चन्द्रवंश (सोमवंश) । भारत, पाकिस्तान, नेपाल तथा विभिन्न ऐतिहासिक हिन्दु राष्ट्रहरूमा बसोबास गर्ने शासकीय पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरू यिनै दुई कुलभित्रका क्षत्रिय भएको दाबी गर्छन् ।

पृष्ठभूमि[सम्पादन गर्नुहोस्]

प्राचिन आर्यावर्तको सिन्धु घाँटीबाट वैदिक संस्कार उत्पत्ति भएको थियो । उक्त समयपूर्व वैदिक शासकहरूलाई राजन्य वर्णका व्यक्ति मानिनथ्यो । ऋग्वेदको एक संहिता:

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासित बाहु राजन्य: कय्त:। अरुः यत तद्वैश्य:पदभ्यां शूद्रो आजायतः।।
- ऋग्वेद

यहाँ राजन्य शब्दले शासकहरूलाई जनाउँदछ । वैदिककालको आरम्भसँगै शासकहरूले राजन्यबाट क्षत्रिय भनी सम्बोधन गर्न थाले । क्षत्रियको अर्थ वैदिक ग्रन्थमा क्षतात त्रायते इति क्षत्य... जसको अर्थ क्षत (आघात)बाट त्राण (रक्षा) दिने व्यक्ति हो । यसको अन्य उत्पति पनि भनिन्छ । क्षत्र (राज्य)को शासकलाई क्षत्रिय भनिएको हुनसक्छ । फारसी भाषा (पर्सियन) भाषामा क्षयातीको अर्थ क्षेत्रको अधिपति हो । क्षयातीको संस्कृत बन्धु क्षत्रिय हुनसक्छ । दक्षिण एसियामा क्षत्रिय शब्दको थुप्रै अप्रभंश भै बनेका शब्दहरू छन् । छत्री, छत्तरी, छत्रपति, क्षेत्री, छेत्री, खत्री, छथरीय, आदि हुन् ।

क्षत्रिय धर्म[सम्पादन गर्नुहोस्]

क्षत्रिय धर्म वा क्षात्र धर्म क्षत्रियहरूले पालना गर्ने कर्तव्य वा दायित्व हो । क्षत्रिय धर्मभित्र शास्त्र अनुसार राज्यशासन कायम गर्ने कर्तव्य क्षत्रियको मानिन्छ । जनधनको रक्षा गर्ने, न्यायपूर्ण शासन गर्ने र विधिपूर्वक युद्धमा भाग लिने क्षत्रिय कर्तव्य भित्र पर्दछ । शौर्य तेजोधृतिर्दाक्ष्यं युद्धेचाप्यपलायनं... महाभारतबाट साभार गरिएको श्लोक अनुसार युद्धमा तेज, वीरता, धैर्य, दक्षता, रणनीति, चतुर्याइँ, षड्यन्त्र, आदिको प्रयोग गर्न क्षत्रियहरूलाई अनुमति दिइएको छ तर युद्धबाट पलायन हुन बन्देज छ । रक्षा र शासनलाई प्रमुख क्षत्रिय धर्म मानिएको छ ।

क्षत्रिय राजा र कुमारहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

वैदिक, पौराणिक र प्राचिन ग्रन्थहरूमा भएको केही प्रसिद्ध क्षत्रिय राजाहरू:

क्षत्रिय कुलमा जन्मिएका प्रसिद्ध राजकुमारहरूः

क्षत्रिय वंशहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

सूर्यवंशी[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दु सूर्यवंशी झण्डा

चन्द्रवंशी[सम्पादन गर्नुहोस्]

हिन्दु चन्द्रवंशी झण्डा त्रिशूल सहित

अग्निवंशी[सम्पादन गर्नुहोस्]

शक जातिबाट उत्पत्ति भएको कुरा लुकाउन राजपूत जातिका चौहान, पारमार वंशहरूले अग्निवंशको भूमिका बाधेको मानिन्छ ।[३]

  1. गुर्जर
  2. सोलाङ्की
  3. प्रतिहार
  4. चौहान
  5. पारमार

अन्य वंश[सम्पादन गर्नुहोस्]

महाराणा प्रताप सिंह, चित्तौढगढका क्षत्रिय राजपुत शासक
राजा पृथ्वीनारायण शाह, गोरखाको क्षत्रिय ठकुरी) शासक
अमरसिँह थापा, एक क्षत्रिय (खस क्षेत्री) सेनापति

थरहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

खस-क्षत्रीय (छेत्री र ठकुरी) का थरहरु:[सम्पादन गर्नुहोस्]

खस क्षेत्री मुख्तियार माथवरसिंह थापाको तस्विर

जनसङ्ख्याको आधारमा ५ क्षेत्री थरहरू निकै प्रचलित देखिन्छ । थापा, कार्की, कठायत, बस्नेतखड्का बहुसङ्ख्यक ५ थरहरू हुन् !

A ऐ - Air (ऐर)

K क - Kathayat(कठायत),

B ब - Basnet/Basnyat(बस्नेत/बस्न्यात), Bisht/Bista(बिष्ट/बिष्ट्), Banshi(बन्सी), Barma(बर्मा), Baruwal(बरुवाल)

B बा - Baniya(बानियाँ), Bam(बाम)

B बु - Budathoki(बुढाथोकी), Budha(बुढा), budhathapa बुढाथापा , bam बाम

B बो - Bohara ( बोहरा ), Bogati(बोगटी)

C च - Chand(चन्द), Chauhan(चउहान/चुहान), Chhetri/Kshetri(छेत्री/क्षेत्री)

D दे - Deuba (देउवा), Dev (देव) D दा - Dangi(डाँगी)

D धा - Dhami(धामी), Dhawal (धवल)

G घ - Gharti(घर्ती)

H - Hamal(हमाल)

K क - Karki(कार्की), Katuwal(कटुवाल)

K कु - Kunwar(कुँवर)

K ख - Khadka(खड्का), Khatri(खत्री),

K खा - Khati(खाती)

M म - Malla(मल्ल), Mahat(महत) Mahar

P पा - Pande(y)/Pade(पाँडे/पाण्डे), Paal(पाल), Pahari पहाडी

R रा - Rana(राणा), Ranabhat(रानाभाट) Raut/Rawat(राउत/रावत), Rawal(रावल), Rathore(राथौर/राठौर), Raya(राया), Rayamajhi(रायमाझी)

R रो - Roka/Rokaya(रोका/रोकाया)

S स - Samal(समाल), Sanjel(सन्जेल)

S सि - Singh(सिंह), Silwal(सिलवाल)

S से - Sen(सेन), Saund, Saud, Sawad (साउँद, साउद, सावद)

S शा - Shah(शाह), Shahi(शाही)

T था - Thapa Mahar (थापा ,म‍हर), Thakuri(ठकुरी)[५]

नेवार-क्षत्रीय (ठकू र क्षथरीय/छथरी) का थरहरु:[सम्पादन गर्नुहोस्]

जयप्रकाश मल्ल, कान्तिपुरका क्षत्रिय (नेवा छथरीय) शासक

A अ – Amatya (अमात्य)

Bh भ – Bharo (भारो), Bhariju (भारिजु), Bhadel*** (भँडेल)

Dh ढ – Dhaubhadel (ढौभडेल), Daiwagya (दैवग्य)

G ग – Gonga: (गोँग), Guruwacharya (गुरुवाचार्य),

H ह – Hada (हाडा)

J ज – Joshi (जोशी), Jonchhe (जोँछे)

K क – Kasaju (कसजु), Kayastha (कायस्थ), Karmacharya*** (कर्माचार्य)

Kh ख – Khyargoli (ख्यर्गोली), Khwakhali (ख्वखली)

L ल- Lakhey (लाखे), Lacoul/Rajkool (लकौल/राजकूल), Layeku (लएकु)

M म- Malla (मल्ल), Munankarmi (मुनंकर्मी), Mulepati (मुलेपती), Mahaju (महाजु), Maskey (मास्के), Mathema (माथेमा), Mool (मूल), Mahapatra(महापात्र)

O व - Onta (ओन्त), Ojhathanchhe (ओझथंछेँ)

P प - Pradhananga (प्रधानाङ्ग), Pradhan (प्रधान), Patrabansh (पात्रबंश), Piya (पिया), Palikhe (पालिखे),

R र – Rajbhandari (राजभण्डारी), Raya (राय), Rajbanshi (राजबंशी), Raghuvanshi (रघुबंशी), Rawal (रावल), Rajbaidya (राजवैद्य), Rathaur (राठौर), Rajlawat*** (राजलवट)

S स – Sainju (सैंजु), Shrestha*** (श्रेष्ठ), Singh*** (सिंह)

T त – Talchabhadel (ताल्चाभडेल), Timila (तिमीला)

Th थ- Thaiba (थैव), Thakur/Thakul (ठाकुर/ठकुल)

V व – Vaidya (वैद्य), Varman (बर्मन)

- ***नेवार वैश्य जाती मा पनि पाईने थर

तराई क्षत्रिय/राजपुतहरूको थर[सम्पादन गर्नुहोस्]

C च - Chand(चन्द), Chauhan (चौहान)

D द - Deuba(देउवा)

P प - Pal (पाल)

R र - Rajput (राजपुत), Raya (राय), Raghuvanshi (रघुबंशी), Rathaur (राठौर)

S सि - Singh(सिंह)

S से - Sen(सेन)

V व - Verma (वर्मा)

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. En accord avec Col. James Tod (Annals and Antiquities of Rajasthan), C. T. Metcalfe (The Rajpoot Tribes) et quelques autres ethnologues, les ancêtres des Sisodias/Guhilots sont les Guèbres c’est-à-dire perses et sont adorateurs du feu et du Soleil. Il y a de nombreuses preuves pour soutenir cette thèse.
  2. Naraharinath, Yogi (१९५५), Itihas Prakash 1, Kathmandu: Itihas Prakash Mandal। 
  3. (अङ्ग्रेजीमा) Genetic and Historical Evidence of Scythian roots of Rajputs.
  4. Ancient Indian History and Civilization By Sailendrda Nath Sen pages 205 & 207
  5. http://www.karma99.com/2013/01/chhettri.html