सामग्रीमा जानुहोस्

पृथ्वी

कडीहरू सम्पादन गर्नुहोस्
विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
(संसारबाट अनुप्रेषित)

पृथ्वी 🜨
A color image of Earth as seen from Apollo १७.
A color image of Earth as seen from Apollo १७.
विश्व प्रसिद्ध पृथ्वीको "नीलो मार्बल" चित्र[१] सन् १९७२ मा चन्द्र अभियान अन्तर्गत अपोलो १७ बाट लिइएको तस्वीर
विवरण
विशेषणपार्थिव
कक्षपथको विशेषताहरू
युग जे २०००
अपसूर१५२,१००,००० किमी
(९४,५००,००० माइल; १.०१६७३ खगोलीय इकाई)
अनुसूर१४७,०९५,००० किमी
(९१,४०१,००० माइल; ०.९८३ २७ ख.ई)
अर्ध-मुख्य अक्ष१४९,५९८,०२३ किमी[२]
(९२,९५५,९०२ माइल; १.००० ००१ ०२ ख.ई)
विलक्षणता०.०१६ ७०८६[२]
कक्षीय अवधि३६५.२५६ ३६३ ००४ दिन[३]
(१.००० ०१७ ४२० ९६ वर्ष)
औसत कक्षीय गति२९.७८ किमी/से
(१०७,२०० किमी/घ)
औसत गति३५८.६१७°
झुकाव७.२५° सौर्य भूमध्यरेखासँग
१.५७८६९°[४] स्थिर तल्लाको साथमा
०.००००५° जे२००० सौर्य कक्षसँग
उदविन्दुरको देशान्तर-११.२६० ६४°
अनुसूरको सिद्धान्त११४.२०७ ८३°
उपग्रहहरू१ वटा प्राकृतिक उपग्रह (चन्द्रमा);
५ वटा भूउपग्रह
>१,८०० वटा कार्यरत कृतिम उपग्रह[५]
भौतिक विशेषताहरू
औसत व्यास६३७१.० किमी (३९५८.८ माइल)[६]
भूमध्यरेखीय अर्धव्यास६,३७८.१ किमी (३९६३.२ माइल) [७][८]
ध्रुव अर्धव्यास६,३५६.८ किमी (३९४९.९ माइल) [९]
समरुपताको०.००३३५२८ [१०]
१/२९८.२५७२२२१०१, युरोपेली पार्थिव सन्दर्भ प्रणाली, सन् १९८९
परिधि४००७५.०१७ किमी निरक्ष रेखा बराबर (२४९०१.४६१ माइल)
४०००७.८६ किमी पृथ्वीको भूमध्यरेखा बराबर (२४८५९.७३ माइल)[११][१२]
सतहको क्षेत्रफल५१०,०७२,००० किमी२
(१९६ ९४० ००० माइल२)[१३]
१४८ ९४० ००० किमी२ भूमि
(५७५ १०० ०० वर्गमाइल; २९.२%)
३६१ १३२ ००० किमी२ पानी
(१३९ ४३४ ००० वर्ग माइल; ७०.८%)
आयतन१.०८३ २०७ ३×१०१२ किमी३
(२.५९८ ७६ × १०११ क्युबिक माइल)
द्रव्यमान५.९७ २३७×१०२४ किलोग्राम
१.३१ ६६८ × १०२५ पाउन्ड)[१४]
(३.०×१०−६ M☉) सौर्य पिण्ड
औसत घनत्व५.५१४ ग्राम/सेमी३
(०.१९९२ पाउन्ड/क्युबिक इन्च)
भूमध्यरेखीय सतहको गुरुत्वाकर्षण९.८०७ मि/से२ (३२.१८ फिट/से२)[१५]
रिहाइ वेग११.१८६ किमी/से
(४० २७० किमी/घण्टा; २५ ०२० माइल/घण्टा)
नाक्षचित्र घृर्णनकाल०.९९७ २६९ ६८ दिन;[१६]
(२३ घण्टा ५६ मिनेट ४.१०० सेकेन्ड)
भूमध्यरेखीय आञ्चलिक घृर्णन वेग०.४६५१ किमी/से[१७]
(१६७४.४ किमी/घण्टा; १०४०.४ माइल/घण्टा)
अक्षीय ढाल२३.४३९ २८११° [३]
उत्तर ध्रुवीय विषुबलम्बअसङ्ज्ञायित°
उत्तर ध्रुवीय विषुबलम्ब+९०°
प्रतिफलन अनुपात०.३६७ ज्यामितिक प्रतिफलन अनुपात
०.३०६ बन्ड प्रतिफलन अनुपात
सहतको तापक्रम न्यून मध्यक सर्वोच्च
केलभिन १८४ के[१८] २८८ के[१९] ३३० के[२०]
सेल्सियस -८९.२ °से १५ °से ५६.७ °से
वायुमण्डल
सतहको चाप१०१.३२५ किलो पास्कल (समुद्री समतलको क्षेत्र)
गठन७८.०८% नाइट्रोजन (N2; शुष्क वायुको क्षेत्र)
२०.९५% अक्सिजन (O2)
०.९३% आर्गन
०.०४०२% कार्बनडाइअक्साइड[२१]
~१% जलीय वाष्प
(जलवायु परिवर्तनशील)

पृथ्वी सूर्यको दूरी अनुसार सौर्यमण्डलमा रहेका आठ ग्रहमध्ये पृथ्वी तेस्रो, सबैभन्दा घना र पाँचौँ ठूलो ग्रह हो। सूर्यबाट यसको दूरी लगभग १५ करोड किलोमिटर छ। यो सौर्यमण्डलका चारवटा अत्यन्तै कठिन ग्रहहरूमध्ये एक हो। पृथ्वीको अर्को नाम "संसार" वा "नीलो ग्रह" हो। यसलाई विश्व पनि भनिन्छ। यो सौर्य परिवारका ग्रहहरू मध्ये जिवावाशेष भेटिएको एक मात्र ग्रह हो। यो ग्रह करिव ४.५७ अर्ब (४.५७×१०९) वर्ष अगाडि उत्पन्न भएको हो। त्यसको केही पछि यसले एकमात्र प्राकृतिक उपग्रह, चन्द्रमा, प्राप्त गरेको थियो। पृथ्वीले सुर्यको वरीपरी ३६५.२५ दिनमा १ फन्को घुम्दछ। युनानी भाषामा यसलाई गाया र ल्याटिनमा यस ग्रहको नाम तेरा हो।

पृथ्वीमा मानिसलगायत अन्य अरबौँ प्रजातिका जीव तथा बनस्पतिको उपस्थिति रहेको छ। आजसम्म जीवन अस्तित्वमा रहेको एक मात्र ब्रह्माण्डीय पिण्ड पृथ्वी हो। पृथ्वी ४५४ करोड वर्षअघि बनेको थियो। एक अरब वर्षभित्रै पृथ्वीमा जीवन देखा परेको थियो।[२२] पृथ्वीको जीवमण्डलले यस ग्रहको वायुमण्डल र अन्य अजैविक अवस्थाहरूमा उल्लेखनीय परिवर्तनहरू ल्याएको छ। फलस्वरुप एकातिर जीवित जीवहरू अस्तित्वमा आएका थिए भने भने अर्कोतिर पृथ्वीमा ओजन तहको पनि निर्माण भइसकेको थियो।[२३] पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रसँगसँगै यसको ओजन तहले हानिकारक सौर्य विकिरणलाई अवरुद्ध गरी ग्रहमा जीवन विकासका लागि बाटो खोलिदिएको थियो। यस अवधिमा पृथ्वीको प्राकृतिक स्रोत र यसको भौगर्भिक इतिहास र अक्षले जीवनको अस्तित्वलाई जोगाउन महत्त्वपूर्ण काम गरेको थियो।[२४] अर्को ५० करोड वर्षसम्म पृथ्वी प्राणीका लागि उपयुक्त हुने आशा गरिएको थियो।[२५]

पृथ्वीको सतहलाई थुप्रै कडा पत्रहरूमा विभाजन गरिएको छ जसलाई रिकापी भनिन्छ। अरबौँ वर्षदेखि यस्ता पत्रहरू पृथ्वीको सतहमा जम्मा भएका थिए। पृथ्वीको लगभग ७१ प्रतिशत भाग नुनको पानीले ढाकेको हुन्छ भने बाँकी भाग महादेश र थुप्रै टापुहरू मिलेर बनेको छ।[२६] जमिनमा थुप्रै ताल र पानीका अन्य स्रोतहरू पनि उल्लेखनीय मात्रामा रहेका छन् जुन पृथ्वीकै पानीले बनेका हुन्। जीवनको लागि अत्यावश्यक तरल पदार्थ, पानी यस ग्रहको रिकापीहरूमा पाइँदैनन्। पृथ्वीका ध्रुवहरू सधैँ अन्टार्क्टिकाको बरफको ठोस पत्र वा आर्कटिक बरफको समुद्री हिउँका ढिस्कोहरूले ढाकिन्छन्। पृथ्वीको भित्री भाग सधैँ क्रियाशील हुन्छ। यस भागमा तुलनात्मक रूपमा ठोस मन्टल तह, तरल बाहिरी केन्द्र (जसले चुम्बकीय क्षेत्रको निर्माण गर्दछ) र ठोस फलाम अन्तरकेन्द्रिय हुन्छ।

ब्रह्माण्डका अन्य वस्तुहरूसँग पृथ्वीको निकट सम्बन्ध रहेको छ। विशेष गरी यस ग्रहको सूर्य र चन्द्रमासँग विशेष सम्बन्ध रहेको छ। हाल पृथ्वीले सूर्यलाई लगभग ३६५.२६ सौर्य दिनमा वा एक नक्षत्र वर्षमा परिक्रमा गर्छ। पृथ्वी आफ्नो अक्षमा ६६.१/२ डिग्रीको कोणमा झुकेको छ। फलस्वरूप भूमध्यरेखा वर्षको अवधिको (३६५.२४ सौर्य दिन) समयमा विश्वमा मौसम परिवर्तन हुन्छ। पृथ्वीको एक मात्र ज्ञात प्राकृतिक उपग्रह चन्द्रमा हो। चन्द्रमाले ४.३५ अरब वर्षअघि पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्न थालेको अनुमान गरिन्छ।[२७] चन्द्रमाको गतिले गर्दा पृथ्वीको समुद्री ज्वारभाटा फुट्नेे गर्दछ र पृथ्वीको कक्षको ढाल स्थिर छ। चन्द्रमाको गति गर्दा बिस्तारै बिस्तारै पृथ्वीको गतिमा पनि कम हुँदै जान्छ। गुरुत्वाकर्षणको अर्को दुर्घटना हुँदा ३.८ अरबदेखि ३.८ देखि ४.१ अरब वर्षको मध्यवर्ती समयमा थुप्रै क्षुद्रग्रहहरूसँँग पृथ्वीको टक्करले गर्दा पृथ्वीको सतहमा उल्लेखनीय परिवर्तनहरू आएका थिए।

मानवजातिको जीविकाको लागि यस ग्रहका खनिज स्रोत तथा जैविक स्रोत दुवै अत्यावश्यक छन्। यस ग्रहका बासिन्दाहरू लगभग २०० स्वतन्त्र सार्वभौम राष्ट्रमा सम्पूर्ण ग्रहलाई विभाजित गरी बसोबास गर्दै आएका छन्। यी राज्यहरुबीच आपसी कुटनैतिक, पर्यटन, व्यापारिक र सैन्य सम्बन्ध रहेका छन्। मानव संस्कृति यस ग्रहबारे विभिन्न विचारहरूको सुरुवातकर्ता हो। यी धारणाहरूमा पृथ्वीलाई देवताको रूपमा कल्पना गर्नु, समतल संसारको कल्पना गर्नु र ब्रह्माण्डको केन्द्रको रूपमा पृथ्वीलाई कल्पना गर्नु समावेश छ। संसारलाई एकीकृत वातावरणको रूपमा कल्पना गर्ने आधुनिक प्रवृत्ति पनि रहेको छ। हलल यस धारणाले प्रमुखता पाइरहेको देखिन्छ।

नाम तथा व्युतपत्ति

"पृथ्वी" शब्द संस्कृत हो। यो शब्द संस्कृत भाषाबाट आएको हो। यसको अर्को नाम "विश्व" हो। पृथ्वीमा पौराणिक पृथुरको शासन थियो। पृथ्वीको पर्यायवाची शब्द वसुधा, बसुन्धरा, धरा, धरनी, पृथ्वी, धरताल, भूमी, क्षिती, माही, दुनिया आदि छन्।कहिलेकाहीँ तेर्रा भन्ने नाम वैज्ञानिक लेखनमा र विशेषगरी विज्ञानका कथाहरूमा मानवताको वासग्रहलाई अरूबाट छुट्याउन प्रयोग गरिन्छ जबकि कवितामा तेलस पृथ्वीको व्यक्तित्वलाई जनाउन प्रयोग गरिएको छ। तेरा केही रोमानी भाषाहरू (ल्याटिनबाट विकसित भाषाहरू) जस्तै इटालेली र पोर्चुगालीमा पनि यस ग्रहको नाम हो भने अन्य रोमानी भाषाहरूमा यस शब्दले अलिक परिवर्तन गरिएको (जस्तै स्पेनीमा तियरा र फ्रान्सेलीमा तेरे) नामहरू जन्माएको थियो। युनानी भाषामा यसलाई गाया भनिन्छ।[२८]

पृथ्वीको कालक्रमिक इतिहास

निर्माण

सौर्यमण्डलमा पाइने सबैभन्दा पुरानो पदार्थ ४.५६८२ अर्ब वर्ष पहिलेको मानिएको छ। ४.५४ अर्बवर्ष पहिले आदिम पृथ्वीको निर्माण भइसकेको थियो। सौर्यमण्डलका पिण्डहरू सूर्यसँगैसँगै निर्माण र विकास भएका थिए। एक सिद्धान्तमा आधारित मान्यताका अनुसार सौर्य निहारिकाले गुरुत्वाकर्षण पतनद्वारा एक आणविक बादलबाट एक भागलाई विभाजित गरि एक परिस्थितिजन्य चक्रमा घुम्न र चेप्टो हुन सुरु गर्दछ भने ग्रह सूर्यको साथ उक्त चक्रबाट बाहिर निस्किन्छ। एक निहारिका वायव्य पदर्थ, बरफको टुक्रा र धुलकणहरू मिलेर बनेका हुन्छन्। निहारिका सिद्धान्तका अनुसार अभिवृद्धिद्वारा गठित ग्रहहहरूको निर्माण हुन्छ जसमा आदिम पृथ्वीको निर्माणका लागि ७ १० करोड वर्ष लाग्ने सम्भावना हुन्छ।[२९]

प्रारम्भिक चरणको सौर्यमण्डल

सौर्यमण्डलको निर्माण भएको लगभग १० करोड वर्षपछि पृथ्वी एकपछि अर्को टक्करको परिणाम स्वरूप निर्माण भएको थियो। लगभग ४.५४ अर्ब वर्ष पहिले पृथ्वीले आकार लिन सुरु गरेको थियो भने यसको केन्द्रले फलाम र वायुमण्डल प्राप्त गरेको थियो। यी दुई ग्रहहरू बीच ४.५ अरब वर्ष पहिले भयङ्कर टकराव भएको थियो। टक्करको तीव्रता निकै भयङ्कर भएको अनुमान गरिन्छ। थिया नामक ग्रह पृथ्वीसँग चरम टक्कर भएको थियो। टक्करको समयमा पृथ्वी १० करोड वर्ष पुरानो थियो। [३०] टक्करको परिणामस्वरूप नयाँ ग्रह सिर्जना हुन्छ। तीन वटा चन्द्र अभियानमा फेला परेको चन्द्रमाको माटो र हवाई एरिजोनामा भेटिएका ज्वालामुखीय चट्टानको संयोजनले अनुसन्धानकर्ताहरू आश्चर्यचकित भएका थिए। दुई पत्थरको अक्सिजन आइसोटोपमा कुनै भिन्नता पाइएको थिएन। अनुसन्धान टोलीको नेतृत्व गरेका प्राध्यापक एडवर्ड यङले चन्द्रमाको माटो र पृथ्वीको माटोको अक्सिजन आइसोटोपमा कुनै भिन्नता नभएको बताएका थिए। थिया ग्रह एउटा ग्रहमा परिणत हुँदै भने सोही समय ठूलो टक्करपछि पृथ्वीको सृष्टि भएको मानिन्छ।

चन्द्रमाको आयु लगभग ४.५ अर्बवर्ष देखि निकै कम समयको बीच अनुमान गरिएको छ।[३१] पृथ्वीको १० प्रतिशत पिण्ड भएको मङ्गल ग्रहको आकारको वस्तु पृथ्वीसँग ठोक्किएपछि पृथ्वीबाट निस्केको पदार्थबाट प्राप्त हुने वृद्धिबाट यसको निर्माण भएको भन्ने मान्यता एक प्रमुख परिकल्पना हो। यसले पृथ्वीमा एक चम्किलो प्रहार गर्छ र यसको केही द्रव्यमान पृथ्वीमा विलीन हुन्छ।[३२] लगभग ४.१ र ३.८ अर्ब वर्षको बीचमा भीषण बमबारीको समयमा धेरै क्षुद्रग्रहप्रभावहरूले चन्द्रमाको ठूलो सतह वातावरणमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरू निम्त्याएको मानिन्छ।[३३]

जीवनको उत्पत्ति र विकास

रासायनिक प्रतिक्रियाहरूको परिणामस्वरूप लगभग ४ अरब वर्षपहिले पहिलो अणु अस्तित्वमा आएको थियो भने अर्को ५० करोड वर्षपछि सबै जीवित प्राणीहरूको विश्वव्यापी समान पूर्वजहरू पत्ता लागेको थियो।[३४] प्रकाश संश्लेषणको विकासको कारण सौर्य ऊर्जाले जीवहरूको अस्तित्व र प्रजननमा प्रत्यक्ष रूपमा मद्दत गरेकाले अक्सिजन वायुमण्डलमा एकीकृत हुन्छ र सूर्यको पराबैजनी किरणहरूसँगको अन्तरक्रियाको कारण ओजोन तहले पृथ्वीलाई हानिकारक किरणहरूबाट बचाउँछ।[३५] ठूला कोषहरूसँग साना कोषहरूको संलयनले जटिल कोषहरूको निर्माण गर्दछ जसलाई सुकेन्द्रिक कोशिका भनिन्छ।[३६] यस वंशभित्रमा कोषहरू अझ विशिष्ट हुँदा बहुकोशिकीय जीवहरूको जन्म भएको थियो। ओजोन तहमा हानिकारक पराबैजनी किरणहरूको विकिरण अवशोषणको परिणामस्वरूप जीवहरू पृथ्वीको सतहमा एकीकृत हुन सुरु गरेका थिए।[३७][३८] हालसम्म फेला परेको सबैभन्दा पुरानो जीवको जीवाश्महरू पश्चिमी अस्ट्रेलियामा ३.४८ अर्ब वर्ष पुरानो बलौटे पत्थरमा भेटिएका थिए। पश्चिमी ग्रिनल्यान्डमा फेला परेको ३.७ अर्ब वर्ष पहिलेको परावर्तित जैविक पत्थर पश्चिमी अस्ट्रेलियामा पाइने जैविक चट्टानका केही भागहरू हुन्।[३९][४०]


७५ देखि ५८ करोडवर्ष पहिले नियोप्रोटेरोजोइकको समयमा पृथ्वीको अधिकांश भाग हिउँले ढाकेको मानिन्छ। यस अवधारणालाई "स्नोबल अर्थ" भनिन्छ। जटिल बहुकोशिकीय जीवहरू गठन हुन थालेपछि क्याम्ब्रियन विस्फोट भएकाले यस समयको विषय महत्त्व रहेको छ। क्याम्ब्रियन विस्फोटपछि ५३ करोड ५० लाख वर्ष पहिले पाँच वटा ठूला विस्फोट भएका थिए। सबैभन्दा पछिल्लो विस्फोट क्रेटेसियस-टर्सियरी विलुप्त हुनु हो जुन ६६ करोड वर्ष पहिले भएको थियो। यस अवधिमा क्षुद्रग्रह र अन्य ठूला सरीसृपको प्रभावमा उड्न नसक्ने डायनोसर लोप हुँदै पनि स्तनधारी जस्ता जीवजन्तुका स–साना प्रजातिहरू बाँच्न सफल भएका थिए।[४१][४२] ६ करोड ६० लाख वर्षअघिसम्म स्तनधारीहरूको जीवन फरकफरक थियो र केही लाख वर्ष पहिले प्राचीन अफ्रिकी बाँदरजस्ता जनावरहरूले सीधा उभिने क्षमता हासिल गरेका थिए। कृषिको विकास र पछि सभ्यताको विकाससँगै वातावरण र प्रकृतिमा मानवीय प्रभाव बढ्दै जाँदा हालसम्मको स्थिति प्राप्त गरिएको हो।

संरचनात्मक गुण

पृथ्वी पूरै गोलाकार देखिए जस्तो लागेपनि यो सुन्तलाजस्तै माथि र तल अलिकति थेप्चिएको र बीचको भाग (भूमध्यरेखाको नजिक) अलि फैलिएको छ। यसको आफ्नै अक्ष वरिपरि यसको परिक्रमणले गर्दा यस्तो प्रकारको फैलावट देखिएको हो।[४३] [४४] सोही कारण ध्रुवीय क्षेत्रको व्यासको तुलनामा समान क्षेत्रको व्यास करिब ४३ किमी बढी रहेको छ। पृथ्वीको आकार एक सुन्तला जस्तो छ। परिभ्रमणको फलस्वरूप पृथ्वीको भौगोलिक अक्ष समतल र भूमध्यरेखामा केही मात्रामा फैलिएको हुन्छ। भूमध्यरेखाका साथ पृथ्वीको व्यास ध्रुवको व्यासबाट ४३ किलोमिटर (२७ माइल) बढी छ। यसकारण पृथ्वीको सतहमा पृथ्वीको द्रव्यमान केन्द्रबाट अधिकतम दूरी भूमध्यरेखामा स्थित चिम्बराजो ज्वालामुखी सबैभन्दा उच्च शिखर हो। [४५][४६]हालसम्मको अध्ययनमा पृथ्वीको सबैभन्दा तल रहेको भाग मारियाना ट्रेन्ज हो जुन प्रशान्त महासागरमा अवस्थित छ। यसको कुल गहिराइ ११,०३४ मिटर रहेको छ भने पृथ्वीमा अवस्थित सर्वोच्च शिखर सगरमाथा हो जुन दक्षिण एसियाको नेपालमा अवस्थित छ। सगरमाथाको कुल उचाइ ८,८४८ मिटर रहेको छ।

रासायनिक गठन

पृथ्वीको गर्भको रासायनिक गठन [४७]
यौग समूह रासायनिक

सङ्केत

गठन
महादेशीय महासागरीय
सिलिकनडाई अक्साइड SiO2 ६०.२% ४५.६%
अल्मुलियम अक्साइड Al2O3 १५.२% १६.५%
क्यालसिमय अक्साइड CaO ५.५% १२.३%
म्याग्नेसियम अक्साइड MgO ३.१% ६.८%
फेरस अक्साइड FeO ३.८% ६.२%
सोडियम अक्साइड Na2O ३.०% २.६%
पोटासियम अक्साइड K2O २.८% ०.४%
फेरिक अक्साइड Fe2O3 २.५% २.३%
पानी H2O १.४% १.१%
कार्बनडाइअक्साइड CO2 १.२% १.४%
टाइटेनियमडाई अक्साइस TiO2 ०.७% १.४%
फसफोरस पेन्टा अक्साइड P2O5 ०.२% ०.३%
जम्मा ९९.६% ९९.९%

पृथ्वीको पिण्ड लगभग ५.९७ x १०२४ किलोग्राम (५,९७० याटोग्राम) रहेको छ। यसमा भएका सबै तत्वहरूमध्ये सबैभन्दा बढी फलाम (३२.१%), अक्सिजन (३०.१%), सिलिकन (१५.१%), म्याग्नेसियम (१३.९%), सल्फर (२.९%), निकल (१.८%), क्याल्सियम (१.५%), र एल्युमिनियम (१.४%) र बाँकी १.२% विभिन्न अन्य तत्वहरूको उपस्थिति रहेको छ। पिण्डको विभाजनको परिणामस्वरूप पृथ्वीको केन्द्र क्षेत्र मुख्य रूपमा फलाम (८८.८%) मिलेर बनेको अनुमान गरिएको छ। यसमा थोरै मात्रामा निकल (५.८%), सल्फर (४.५%) र अन्य तत्वहरूको १% भन्दा कम उपस्थिति पनि रहेको छ।[४८]

सामान्यतया पृथ्वीको गर्भमा रहेका चट्टानका सबै तत्व अक्साइड प्रकारका रहेका छन् तर महत्वपूर्ण अपवाद भनेको क्लोरिन, सुफर र फ्लोरिनको उपस्थिति हो जुन चट्टानमा रहेको कुल राशिको १% भन्दा कम हुन्छ। ९९% गर्भ ११ प्रकारका अक्साइडबाट बनेको छ। यसको मुख्य अवयव सिलिका, एल्युमिना, आइरन अक्साइड, चुना, म्याग्नेसिया अक्साइड, पोटास र सोडा हुन्।

घनत्व

पृथ्वीको उत्पत्तिसम्बन्धी अधिकांश सिद्वान्तहरू पृथ्वीको उत्पत्ति वायव्य अवस्थामा भएको हो भन्ने कुरामा आधारित छन्। यसै आधारमा पृथ्वी ग्यासबाट तरल र तरलबाट ठोस अवस्थामा परिवर्तन भएको हो। तरल पदार्थमा हल्का र गह्रौ खालका विभिन्न घनत्व भएका पदार्थहरू डुबाउँदा बढी घनत्व भएका पदार्थहरू पिँधमा र कम घनत्व भएका पदार्थहरू माथिल्लो सतहमा तैरिन्छ भन्ने सिद्धान्तका आधारमा पृथ्वी तरल अवस्थामा हुँदा यसका गह्रौ पदार्थहरू पिँधमा र हलुका पदार्थहरू माथिल्लो तहमा वितरण भएको हुनुपर्दछ। यस तथ्यका आधारमा पृथ्वीमा गहिराइ अनुसार विभिन्न घनत्व भएका पदार्थहरू वितरण भएका छन् र यी पदार्थहरूको घनत्व पृथ्वीको बाहिरी तहबाट गर्भतर्फ बढ्दै जान्छ। पृथ्वीको अधिकांश बाहिरी सतह कम घनत्व भएका पत्रे चट्टानद्वारा निर्माण भएको छ। पत्रे चट्टान पृथ्वीको सतहदेखि भित्रतर्फ १/२ माइल (०.८०४५ किमी) देखि १ माइल (१.६०९ किमी) सम्मको गहिराइमा फैलिएको छ। पत्रे चट्टानहरूको बाहिरी सतहभन्दा मित्री भागमा ३ देखि ३.५ घनत्व भएका ग्रेनाइट चट्टानहरूको प्रधानता छ। तर सम्पूर्ण पृथ्वीको औसत घनत्व भने ५.५ छ। यस कुराले पृथ्वीको ग्रेनाइट चट्टानको तहभन्दा भित्री भाग ५.५ भन्दा बढी घनत्व भएका चट्टानहरूद्वारा निर्माण भएको छ भनेर प्रमाणित हुन्छ। समय-समयमा विभिन्न नक्षत्रहरू चोइटिएर पृथ्वीमा खसेका चोइटाहरूको अध्ययनको आधारमा पनि यदि पृथ्वी र विभिन्न नक्षत्रहरूको उद्गमको स्रोत एउटै हो भने चोइटाहरूमा निकेल तथा फलाम आदि धातुहरूको प्रधानता भएकाले पृथ्वीको गर्भमा पनि यस्तै किसिमका धातुहरूको प्रधानता हुनुपर्दछ भनेर तर्क गर्न सकिन्छ।

दबाब

पृथ्वीको सतहबाट भित्री भागतर्फ वितरण भएका चट्टानहरूको घनत्व बढ्दै जाने हुँँदा क्रमश: भार पनि बढ्दै जान्छ। यस सम्बन्धमा वैज्ञानिकहरूको दुई बेग्लाबेग्लै धारणा रहेको जसमा केही वैज्ञानिकहरू भूगर्भका पदार्थहरू बाहिरी सतहबाट परेको दबाबको फलस्वरूप निकै खाँधिएर गह्रौ भएका हुन् भन्ने कुरामा विश्वास गर्दछन् भने अन्य केही वैज्ञानिकहरू यस कुरालाई अस्वीकार गर्दै पृथ्वीको गर्भका पदार्थहरू उत्पत्तिदेखि नै धरातलका पदार्थहरूभन्दा फरक र गह्रौ भएको कुरामा विश्वास राख्दछन् जसमध्ये पहिलो विचारको समर्थन वैज्ञानिक लाप्लसले गरेका थिए। यस विचार अनुसार यदि पृथ्वीको माथिल्लो भागको दबाबको कारणले गर्भका पदार्थहरू गह्रौ भएका हुन् भने पृथ्वीको गर्भका पदार्यहरू पानीभन्दा पौने एघार (१०३/४) गुणा गह्रौ हुनुपर्दछ। यस आधारमा पृथ्वीको गर्भका पदार्थहरूमा प्रतिवर्गफुट ९ करोड मन भार पर्दछ। आजसम्म कुनै पनि प्रयोगशालामा चट्टानलाई ९ करोड मन वजनले थिच्न नसकिएको हुँदा लाप्लसको भनाइलाई पूर्णत: सत्य मान्न सकिँदैन। किनकि दबाबको कुन मात्रासम्म चट्टान सङ्कुचित हुन्छ र यसको घनत्व कुन मात्रासम्म बढ्दछ भन्ने कुरा थाहा हुन सकेको छैन। दोस्रो विचारधारा अनुसार पृथ्वी विभिन्न तहरूद्वारा निर्माण भएको छ र माथिल्लो तहभन्दा भित्रका तहको निर्माण गर्ने पदार्थहरू रचनामै गह्रौ र फरक छन्। धरातलको सतहदेखिका पदार्थहरूको भित्री तहका चट्टानहरूमा कुनै प्रभाव पाइदैन किनकि कुनै निश्चित दबाबपछि मात्र पदार्थ सङ्कुचन हुन्छ। त्यो निश्चित दबाब ९ करोड मनभन्दा निकै कम हुन सक्दछ। पृथ्वीको गर्भमा अन्दाज गरिएको निकेल र फलामजस्ता चुम्बकीय गुण भएका धातुहरू र पृथ्वीमा विद्यमान चुम्बकीय गुणले यस विचारधारामा केही सहमति देखाउँदछ।

तापक्रम

पृथ्वीको भित्री भागबाट सतहमा ताप प्रवाहको विश्वव्यापी नक्सा

तापक्रमको सामान्य वितरणका आधारमा पृथ्वीको सतहदेखि प्रत्येक ३२ मिटरको गहिराइमा १० सेल्सियस तापक्रम बढ्दै जान्छ। यस आधारमा पृथ्वीको भित्री भाग ज्यादै तातो छ र पृथ्वीको भित्री भागमा रहेका चट्टानहरू धेरै तापकमले गर्दा पग्लेको अवस्थामा छन्। केल्भिनको भनाइअनुसार पृथ्वीको गर्भमा ७००० फरेनहाइट तापक्रम छ। दबाबले चट्टानको द्रवणाङ्क बिन्दुलाई बढाउने हुँदा पृथ्वीको भित्री भागमा सतहको यति धेरै दबाब पर्दछ कि चट्टानहरू दबाबको त्यस स्थितिमा पग्लन सक्दैनन्। केही विद्वान्हरू यस विचारसँग सहमति राख्दैनन्। उनीहरूको विचारअनुसार प्रशस्त दबाब र तापक्रमको अवस्थामा पदार्थहरू ठोस वा तरल अवस्थामा नरहेर वायव्य अवस्थामा परिणत हुन्छन्। यस आधारमा पृथ्वीको गर्भमा प्रशस्त दबाब तथा तापक्रम दुवै विद्यमान भएकाले पृथ्वीको गर्भ वायव्य पदार्थहरूबाट बनेको हुनुपर्दछ। यस कुरालाई मान्ने हो भने पृथ्वीको गर्भको वायव्य पदार्थहरू धरातलभन्दा बाहिरको वायव्य पदार्थभन्दा बेग्लै किसिमको हुनुपर्दछ र भित्री वायव्य पदार्थको असर बाह्य सतहमा पनि पर्नुपर्दछ।[४९] कुनै कारण पृथ्वीको गर्भको ग्यास बाहिर निस्केपछि पृथ्वी त हावा नभएको भकुण्डोजस्तो हुनुपर्दछ। यस कारण पृथ्वीको गर्भको जति तापक्रम र चट्टान घनत्वको कुन हदसम्म पुग्न सक्दछ र कुन स्थितिमा परिणत हुन्छ त्यसबारे वैज्ञानिक परीक्षण नभएसम्म पृथ्वीको भित्री बनावटका बारेमा वास्तविक ज्ञान प्राप्त हुन सक्दैन।

परिक्रमण तथा परिभ्रमण गति

परिभ्रमण गति

सन् २०१६ मे २९ का दिन स्पेस क्लाइमेट अब्जर्भेटरीद्वारा पृथ्वीको बिन्दुसम्म पुग्नु भन्दा केही हप्ता अगाडि लिइएको पृथ्वीको गतिको तस्वीर

पृथ्वी स्थिर रहेको भान भए तापनि पृथ्वी आफ्नो अक्षमा सधैँ पश्चिमबाट पूर्वतर्फ घुमिरहेको हुन्छ। यो गति घडीको दिशाको विपरीत हुन्छ जस कारण पृथ्वीको पूर्वी भागमा पश्चिमको भागमा भन्दा पहिले सूर्योदय हुन्छ। पृथ्वीको अक्ष उत्तरी ध्रुवदेखि दक्षिण ध्रुवसम्म फैलिएको काल्पनिक रेखा हो। पृथ्वी आफ्नो अक्षमा ६५°५' को कोणमा ढल्किएर पश्चिमबाट पूर्वतर्फ २३ घण्टा ५६ मिनेट ४.०९ सेकेन्डमा अर्थात् दिनको एकपटक घुम्दछ। दिनको एकपटक घुम्ने हुँदा पृथ्वीको यस गतिलाई दैनिक गति वा परिभ्रमण भनिएको हो। सूर्यको सम्बन्धमा पृथ्वीको परिक्रमण अवधिलाई औसत सौर्य दिन भनिन्छ।[५०] यो एक सौर्य दिन ८६,४०० सेकन्डको (८६,४००.००२५ एसआई सेकन्ड) औसत सौर्य समय हो। ज्वारभाटाको कारण १९ औँ शताब्दीको तुलनामा आज पृथ्वीको सौर्य दिन अलि बढी र प्रत्येक दिन ० देखि २ एसआई मिलिसेकेन्डसम्म फरक पर्न जान्छ। यदि पृथ्वी दैनिक गतिअनुसार नघुमेर स्थिर रहने हो भने यसको आधा भाग सधैँ सूर्यको सम्मुख पर्दछ र सम्मुख परेको आधा भाग सधै उज्यालो र विमुख परेको आधा भाग सधै अँध्यारो हुने थियो जसकारण दिनरात सम्भव हुने थिएन। पृथ्वीको उज्यालो हुने भाग र अँध्यारो हुने भागलाई छुट्याउने रेखालाई प्रकाश चक्र भनिन्छ। पृथ्वी आफ्नो अक्षमा ६६.५° को कोणमा ढल्कनु र भूमध्यरेखा र दुवै धुवतर्फबाट सूर्यको दूरी समान नभएकाले पृथ्वीको सबै ठाउँमा सूर्यको किरण बराबर मात्रामा पर्दैन। तसर्थ पृथ्वीको सबै ठाउँहरूबाट १२ घण्टाको दिन र १२ घण्टाको रात हुँदैन। पृथ्वीले करिब २४ घण्टाको एकपटक अक्षमा घुमेर सक्ने हुँदा र भूमध्य रेखा र ध्रुवतर्फ पृथ्वीको दूरी फरक हुन्छ र भूमध्यरेखाबाट उत्तर र दक्षिण धुवतर्फ दिनरातका बीचमा फरक बढ्दै जान्छ।[५१][५२]

पृथ्वीको परिभ्रमण गतिको अवधि स्थिर ताराहरूको सम्बन्धमा गणना गरिन्छ जसलाई इन्टरनेसनल अर्थ रोटेसन एन्ड रिफरेन्स सिस्टम सर्भिसले (आइइआरएस) ले यसलाई नाक्षत्रिय दिन भन्दछ।[५३] यो ८६,१६४.०९८९ सेकेन्डको औसत सौर्य दिन (युटी१) वा २३ घण्टा ५६ मिनेट ४.०९८९ सेकेन्डको हुन्छ। परिक्रमण काल वा औसत भूमध्य रेखाको सम्बन्धमा पृथ्वीको परिक्रमण अवधिलाई पहिला गलत तरिकाले कालो दिनको रूपमा चिनिन्थ्यो जसको मान ८६,१६४.०९०५ सेकन्डको औसत सौर्य समय बराबरको (२३ घण्टा ५६ मिनट ४.०९०५ सेकेन्ड) थियो।[५४] फलस्वरूप नक्षत्रको दिनभन्दा करिब ८.४ मिलिसेकेन्ड छोटो हुन्छ। आइइआरद्वारा औसत सौर्य दिनको लम्बाइ मूल्य अनुमान एसआई एकाईहरूमा सन् १६२३ देखि २००५ र सन् १९६२ देखि २००५ सम्म उपलब्ध छ।[५५]

पृथ्वीको वायुमण्डलमा उल्कापिण्ड र कम परिक्रमण गति भएका उपग्रहहरू बाहेक खगोलीय पिण्डको स्पष्ट मूल गति पृथ्वीको आकाशको पश्चिममा १५ डिग्री/घण्टा = १५'/मिनटको गति दरका साथ देख्न सकिन्छ। जुन वस्तु आकाशीय भूमध्य रेखाको नजिक छ त्यस्तो वस्तु प्रत्येक दुुई मिनेटमा सूर्य वा चन्द्रमाको स्पष्ट परिधिको बराबर हुन्छ। पृथ्वीको सतहबाट सूर्य र चन्द्रमाको स्पष्ट आकार लगभग रूपमा देखिन्छ।[५६]

परिक्रमण तथा पृथ्वीको कक्ष

पृथ्वीले आफ्नो अक्षमा घुम्नुका साथै सूर्यलाई चारैतर्फबाट परिक्रमा गर्दछ। सूर्यलाई पृथ्वीले चारैतर्फबाट परिक्रमा गर्ने निश्चित अण्डाकार मार्गलाई कक्ष भनिन्छ। पृथ्वीले कक्षबाट सूर्यको परिक्रमा गर्ने गतिलाई परिक्रमण भनिन्छ। पृथ्वीले यो परिक्रमण करिब एक वर्ष अर्थात् ३६५ दिन ५ घण्टा ४८ मिनेट ४५.६८ सेकेन्डमा पूरा गर्ने हुँदा यस गतिलाई वार्षिक गति पनि भनिने गरिन्छ। यो गति ६६,००० माइल (७०६१९४ किमी) प्रतिघण्टाको हुन्छ। उपर्युक्त तरिकाले एक वर्ष ३६५ दिनभन्दा बढी भएको वार्षिक गतिको समयलाई जोड्दै लग्दा प्रत्येक ४ वर्षमा एक दिन (२४ घण्टा) पूरा हुन्छ। यसरी एक दिन बढी भएको प्रत्येक चौथो वर्षलाई अधिक वर्ष भनिन्छ। यस वर्षमा ३६६ दिन हुन्छ। पृथ्वी र सूर्यको औसत दूरी लगभग १४,९६३,७००,००० किमी (९३,०००,००० माइल) छ तर पृथ्वी आफ्नो अण्डाकार मार्गमा सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा सूर्य दक्षिणायन भएको स्थितिमा सूर्य र पृथ्वी सबभन्दा नजिक हुन्छन्। यो बेला सूर्य र पृथ्वीको बीचको दूरी १४, ७२,३५०,००० किमी (९१,५००,००० माइल) हुन्छ। यसको ठीक विपरीत सूर्य उत्तरायणको समयमा सूर्य र पृथ्वी सबैभन्दा टाढा पुग्दछन्। यसबेला सूर्य र पृथ्वीको दूरी १५,२०५,०५०,००० किमी (९४,५००,००० माइल) हुन जान्छ। पृथ्वीबाट सूर्य सबैभन्दा नजिक जनवरी ३ र सबैभन्दा टाढा जुलाई ४ का दिन हुन्छ। सबैभन्दा नजिक हुँदा पृथ्वी र सूर्यको दूरी उत्तर गोलार्धमा ३.३ प्रतिशत नजिक हुन्छ। वर्षभरिमा सूर्य करिब १८७ दिन उत्तरायण र १७८ दिन दक्षिणायन हुन्छ। पृथ्वीको परिक्रमण गति प्रतिसेकेन्ड २९.७७ किमी हुन्छ।

पृथ्वीको वार्षिक गतिका कारण दिन र रातको समय र ऋतुहरूमा परिवर्तन आउँदछ। पृथ्वीले सूर्यलाई १५० किलोमिटर (९६×१०६ माइल) प्रति ३६५.२५६४ को औसत सौर्य दिन वा एक सौर्य वर्षमा परिक्रमा गर्ने गर्दछ। पृथ्वीको औसत कक्षीय गति २९.७८ किमी/सेकन्ड (१,०७,२०० किमी/घण्टा; ६६,६०० माइल/घण्टा) छ। यस गतिले पृथ्वीको परिधिको समान दूरी लगभग १२,७४२ किमी (७,९१८ माइल) मात्र सात मिनेटमा तय गर्न सकिन्छ र पृथ्वीबाट चन्द्रमाको दूरी ३,४८,००० किमी (२,३९,००० माइल) छ जसलाई लगभग ३ घण्टमा पुरा गर्न सकिन्छ।

चन्द्रमा र पृथ्वीले पृष्ठभूमिका ताराहरूको तुलनामा हरेक २७.३२ दिनमा एउटा सामान्य भरकेन्द्रको परिक्रमा गर्दछन्। सूर्यको वरिपरि पृथ्वी-चन्द्र प्रणालीको सामान्य अक्षसँग संयोजन गर्दा, पूर्णा चन्द्रमादेखि अर्को पूर्ण चन्द्रमासम्म चन्द्रमासको अवधि २९.५३ दिनको हुन्छ। आकाशीय उत्तर ध्रुवबाट हेर्दा पृथ्वीको गति चन्द्रमा र तिनीहरूको अक्षीय परिक्रमा घडीको विपरीत दिशातर्फ हुन्छ। सूर्य र पृथ्वीको उत्तर ध्रुवहरू माथिको दृश्यबाट हेर्दा पृथ्वीले सूर्यको विपरीत दिशामा परिक्रमा गर्छ। कक्षीय र अक्षीय तलहरू ठ्याक्कै पङ्क्तिबद्ध हुँदैनन्। पृथ्वीको अक्ष पृथ्वी-सूर्य तलको समानन्तरबाट लगभग २३.४४ डिग्री झुकेको भने पृथ्वी-चन्द्रमा तल पृथ्वी-सूर्य तलको विपरीत ±५.१ डिग्रीसम्म झुकेेेेको छ। यस झुकावको बिनत प्रत्येक दुई हप्तामा एक ग्रहण लाग्ने गर्दथ्यो र चन्द्र ग्रहण र सूर्य ग्रहण बीच तालमेल हुने थियो।

पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षण शक्तिको क्षेत्र अर्धव्यासमा लगभग १५ लाख किलोमिटर (९,३०,००० माइल) छ। यो पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षण प्रभाव धेरै टाढा सूर्य र ग्रहहरू भन्दा बलियो हुने अधिकतम दूरी हो। वस्तुहरूले यस अर्धव्यासभित्र पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्नुपर्छ वा सूर्यको गुरुत्वाकर्षण छिद्रद्वारा असीमित हुन सक्छ। पृथ्वी, सौर्यमण्डलको साथसाथै आकाशगङ्गामा अवस्थित छ र यसको केन्द्रबाट लगभग २८,००० प्रकाश-वर्ष टाढा परिक्रमा गर्ने गर्दछ।

ऋतु परिवर्तन

पृथ्वीको अक्षीय ढाल र परिक्रमाको अक्ष पनि कक्षको सतहसँग सम्बन्धित छ।

पृथ्वीले सूर्यलाई आफ्नो कक्षीय मार्गमा परिक्रमा गर्ने हुँदा सूर्य पृथ्वीबाट कहिले नजिक र कहिले टाढा पुग्दछ। पृथ्वीले सूर्यको नजिक हुँदा बढी तापक्रम र टाढा हुँदा कम तापक्रम प्राप्त गर्दछ। सूर्यबाट पृथ्वी नजिक र टाढा हुँदा फरक पर्ने तापक्रमको अवस्थाले पृथ्वीमा एक वर्षभरिमा विभिन्न वायुका अवस्थाहरूमा आउँछन्। यसरी हुने तापक्रम र हावाको परिवर्तनको अवस्थाबाट प्राप्त हुने प्रकृया ऋतुपरिवर्तन हो। पृथ्वीले सूर्यलाई कक्षबाट परिभ्रमण गर्ने अवस्थामा सूर्यबाट पाउने तापको मात्रालाई सामान्यत: चार अवस्थामा बाँड्दा करिब असार ८ असोज ७, पौष ७ र चैत्र ७ गते यिनै चार अवस्थाहरू नै ग्रीष्म, शरद, शिशिर र वसन्त ऋतुहरू हुन्।[५७] असार ८ मा सूर्यको स्थिति उत्तरायण हुन्छ त्यसबेला उत्तरी गोलार्धको धेरैजसो भाग सूर्यतर्फ ढल्केको र थोरै भागमात्र सूर्यको विमुख दिशामा पर्दछ भने त्यस समय कर्कटरेखामाथि सूर्यको किरण लम्बरूपले पर्ने हुनाले उत्तरी गोलार्धको आधाभन्दा बढी भागले सूर्यको ताप प्राप्त गर्दछ। यसैले त्यस क्षेत्रमा दिन लामो र रात छोटो हुन्छ। जबकि दक्षिणी गोलार्धमा दिन छोटो र रात लामो हुन्छ। उत्तरी गोलार्धमा २१ जुनको समयमा दिन लामो र रात छोटो हुने हुँदा पृथ्वीले दिनभर प्राप्त गरेको तापक्रम रातमा नष्ट हुन सक्दैन। त्यसकारण तापक्रम सञ्चित भैराख्दछ र उत्तरी गोलार्धमा गृष्म ऋतु चल्दछ।[५८][५९] तर दक्षिणी गोलार्धमा दिन छिटो र रात लामो हुने हुँदा प्राप्त गर्नेभन्दा तापक्रम नष्ट गर्ने अवधि धेरै हुन्छ यसर्थ यहाँ त्यससमय शिशिर ऋतु चल्दछ। पृथ्वी र सूर्यको यस स्थितिलाई कर्कट सङ्क्रान्ति भनिन्छ।

२१ जुनपछि सूर्यको स्थिति दक्षिणायन हुन लाग्ने हुँदा २२ डिसेम्बरमा सूर्यको किरण भूमध्यरेखामाथि लम्बरूपले पर्दछ र अन्य भागतर्फ सूर्यको किरण तेर्सो पर्दै जान्छ। यस समय पृथ्वीको उत्तर र दक्षिण दुवै गोलार्धको ठीक आधा भाग सूर्यको सम्मुख र ठीक आधा भाग विमुख दिशामा पर्ने हुँदा पृथ्वीको सबै ठाउँमा दिन र रातको लम्बाइ बराबर (१२ घण्टाको दिन र १२ घण्टाको रात) हुन्छ । यस प्रकार दिन र रात बराबर हुने हुँदा सूर्यको ताप पाउने र नष्ट हुने मात्रा पनि बराबर हुन्छ। यसर्थ यस समय पृथ्वीमा न धेरै जाडो न धेरै गर्मी हुन्छ। उत्तरी गोर्धमा ग्रीष्मपछिको शरद् र दक्षिणी गोलार्धमा शिशिरपछिको बसन्त ऋतु चल्लछ।[६०] यस्तो बखतमा सूर्य ठीक पूर्वमा उदाउँछ र ठीक पश्चिममा अस्ताउँदछ। सूर्य र पृथ्वीको यस किसिमको स्थितिलाई शरद् सम्पात भनिन्छ।

शरद् ऋतुको समाप्तिपछि सूर्य दक्षिणायन हुन्छ र किरण मकररेखामा लम्बरूपले पर्दछ। यसर्थ २२ डिसेम्बरमा (लगभग पौष ७) दक्षिणी गोलार्धको धेरै भाग सूर्यतर्फ ढल्केको तथा सूर्यको सम्मुख परेका हुन्छन् जब कि उत्तरी गोलार्ध सूर्यको विमुख दिशामा पर्दछ र दिन छोटो र रात लामो हुन्छ। यस समय पृथ्वीको दक्षिणी गोलार्धले सूर्यबाट ताप प्राप्त गर्ने अवधि बढी र उत्तरी गोलार्धले ताप प्राप्त गर्ने अवधि कम हुने भएकाले दक्षिणी गोलार्धमा ग्रीष्म ऋतु र उत्तरी गोलार्धमा शिशिर ऋतु हुन्छ। यो दिन सूर्य पृथ्वीबाट १५५,१५७,२०० किलोमिटर टाढा रहन्छ। पृथ्वी र सूर्यको यस स्थितिलाई मकर सङ्क्रान्ति भनिन्छ। २१ मार्चमा (करिब चैत्र ७) सूर्यको स्थिति भूमध्यरेखा क्षेत्रमा लम्बरूपले पर्दछ।[६१] यस समय दुवै गोलार्धका आधा-आधा भागले बराबर सूर्यताप प्राप्त गर्दछन्। यस कारण सेप्टेम्बर २२ को दिनमा दिन र रातको लम्बाइ बराबर हुन्छ। यो ताप प्राप्ति र नाशको बराबर अवधि हुने हुँदा दुवै गोलार्धमा न धेरै गर्मी न धेरै जाडो हुन्छ। त्यसैले उत्तरी गोलार्धमा शिशिर पछिको बसन्त ऋतु र दक्षिणी गोलार्धमा ग्रीष्मपछिको शरद् ऋतु चल्दछ। सूर्य र पृथ्वीको यस किसिमको स्थितिलाई वसन्त सम्पात भनिन्छ। २१ मार्चपछि पृथ्वी र सूर्यको स्थिति माथि उल्लेख गरेजस्तै पुनः २१ जुनको स्थिति आउँदछ र सोही क्रम दोहोरिन्छ। भूमध्यरेखा क्षेत्रमा सधैँ दिन र रात बराबर र ध्रुवीय क्षेत्रहरूमा ६ महिनाको दिन र ६ महिनाको रात हुन्छ। यसर्थ यी ठाउँहरूमा ऋतुपरिवर्तनको खास प्रभाव पर्दैन। जब कि कर्कट र मकर रेखातर्फ ऋतु परिवर्तनको विशेष प्रभाव पर्दछ।

वर्तमान समयमा पृथ्वी ३ जनवरीको र ४ जुलाईको आसपास सबैभन्दा माथिको बिन्दुमा पुग्दछ। एनागनल चाल र विभिन्न अक्षीय घटनाहरूका कारण समय बित्दै जाँदा यी दिनहरू परिवर्तन हुन्छन् जसले मिलानकोभिच चक्र भनेर चिनिने चक्रीय ढाँचा पछ्याउँदछ।[६२] पृथ्वी र सूर्यबीचको यो बदलिँदो दूरीका कारण पृथ्वीको सतहमा पुग्ने सौर्य ऊर्जा परमाणु ऊर्जाको तुलनामा करिब ६.९% ले वृद्धि हुन्छ। यसो हुनुको कारण प्रमुख कारण दक्षिणी गोलार्द्ध पृथ्वी र सूर्यको सबैभन्दा नजिकको बिन्दुमा पुग्दा मात्र सूर्यतिर ढल्किन्छ। वर्षभरि नै पृथ्वीको दक्षिणी गोलार्द्धले उत्तरी गोलार्द्धको तुलनामा सूर्यबाट अलि बढी ताप पाउँछ। पृथ्वीको अक्षीय ढालका कारण ऊर्जाको कुल मात्राको वृद्धिको तुलनामा यस घटनाको महत्व निकै सानो छ। अधिकांस अतिरिक्त ऊर्जा दक्षिणी गोलार्द्धमा महासागरको पानीले खपत गर्दछ।[६३]

वासयोग्यता

क्यानडाको रकी पर्वतमाला अगाडि माइरेन तालको एक सामुद्रीक दृश्य

कुनै पनि ग्रहमा जीवनका लागि उपयुक्त नभए पनि कुनैपनि प्रकारका जीवहरू जीवित रहन सक्छन् भने त्यस ग्रहलाई बस्न सकिने बताइएको छ। पृथ्वीमा प्रशस्त मात्रामा पानी छ जसले एक अर्कामा जटिल जैविक यौगिकहरूको संलग्नता र संयोजनका लागि उचित वातावरण सृजना गर्दछ। साथै यसले उपापचयन प्रक्रियाका लागि आवश्यक ऊर्जा प्रदान गर्दछ।[६४] पृथ्वीबाट सूर्यको दूरीका साथै यसको अक्षीय उपकेन्द्रता, अक्षीय परिक्रमणको गति, अक्षीय ढाल, भू-प्राकृतिक इतिहास, उपयुुक्त वायुमण्डल र चुम्बकीय क्षेत्र सबै मिलेर पृथ्वीको सतहको वर्तमान हावापानी र वातावरणलाई कायम राख्ने काम गरिरहेका छन्।[६५]

जीवमण्डल

पृथ्वीको सम्पूर्ण पारिस्थितिक योग नै जीवमण्डल हो। यसलाई पृथ्वीमा जीवनको क्षेत्र पनि भन्न सकिन्छ। यो संयुक्त प्रक्रिया (पृथ्वीभित्रको सौर्य र ब्रह्माण्डीय विकिरण र तापबाट विच्छेदन) हो र यो धेरै हदसम्म स्व-नियमित छ। अर्को शब्दमा भन्ने हो भने जीवमण्डलले पृथ्वीको बाहिरी तहमा भएका वायु, जमिन, पानी र जीवित वस्तुहरूको योगलाई बुझाउँछ। जीवनको अस्तित्व जीवमण्डलसित सम्बन्धित छ। जीवमण्डलको सीमा करिब २० किलोमिटर माथि र तलसम्म रहेको अनुमान गरिएको भए पनि अधिकांश जीवन मुख्यतः हिमालयको उचाइभन्दा ५०० मिटर तल रहेको समुद्रको गहिराइमा पाइन्छन्। लगभग ४.१ अरब वर्षअघि यहाँ जीवहरू अस्तित्वमा आएका थिए।

यस ग्रहको प्राणी जगत् बस्न योग्य पारिस्थितिकीको सृजना गर्दछ। कहिलेकाहीँ यी सबैलाई "जीवमण्डल" भनिन्छ। लगभग ३.५ अरब वर्षअघि पृथ्वीको जीवमण्डलको उत्पत्ति सुरु भएको अनुमान गरिएको छ। यो जीवमण्डललाई प्रमुख वासस्थान ओगटेको वनस्पति तथा वन्यजन्तुको ठूलो प्राकृतिक रूपमा देखा पर्ने समुदायमा विभाजन गर्न सकिन्छ। त्यस्तै धेरै जीवजन्तु र जनावर एउटै परिस्थितिमा बस्ने गरेका छन्। जमिनमा बसोबास गर्ने जीवहरूलाई मुख्यतया अक्षांशको भिन्नता, समुद्री सतह, उचाई र आर्द्रताबाट विभाजन गर्न सकिन्छ। सुमेरु क्षेत्र वा कुमेरू वृत्तको स्थलीय पारिस्थितिकीको सन्दर्भमा उच्च अक्षांश वा अत्यन्त सुख्खा क्षेत्रहरूमा तुलनात्मक रूपमा कुनै जनावर र वनस्पतिहरू पाइदैनन्। यस्ता क्षेत्रहरूमा भूमध्य रेखा क्षेत्रको आर्द्र तराईमा प्रजातिहरूको विविधता सबैभन्दा बढी पाइन्छ।[६६] सन् २०१६ जुलाईमा वैज्ञानिकहरूले पृथ्वीका सबै जीवित जीवहरूमा एउटा परीक्षण गर्दै ३५५ जिनको समूहलाई अन्तिम विश्वव्यापी समान पूर्वजको रूपमा चिनाएका थिए।[६७]

प्राकृतिक स्रोत र जमिनको प्रयोग

मानिसहरूद्वारा प्रयोग गरिएको अनुमानित भूमि, सन् २०००[६८]
भूमि प्रयोग मेगाहक्टर
बालीको भूमि १,३१०–१,६११
चरनभूमि २,५००–३,४१०
प्राकृतिक वनभूमि ३,१४३–३,८७१
रोपनकृत वनभूमि १२६–२१५
सहरी क्षेत्र ६६–३५१
प्रयोग नभएको भूमि ३५६–४४५

मानिसहरूले पृथ्वीका प्राकृतिक स्रोतसाधनहरू विभिन्न उद्देश्यका लागि प्रयोग गरेका छन्। यस मध्ये केही गैर-नवीकरणीय संसाधन मानिन्छन्। जीवाश्म इन्धन भौगर्भिक समयको सन्दर्भमा मात्र नवीकृत हुन्छ। पृथ्वीमा ठूलो मात्रामा जीवाश्म इन्धनको भण्डार रहेको छ। तीमध्ये कोइला, पेट्रोलियम र प्राकृतिक ग्याँस पनि छन्। यी भण्डारहरूलाई मानिसले ऊर्जा उत्पादन गर्न मात्र नभएर रासायनिक पदार्थहरू उत्पादन गर्ने कच्चा पदार्थको रूपमा पनि प्रयोग गर्दछन्। यसबाहेक कच्चा पदार्थ बनाउने प्रक्रियाद्वारा पनि खनिज पदार्थहरूको प्रयोग हुन्छ।[६९] लाभा, माटोको भूक्षय र प्लेटमा आधारित भौगर्भिक संरचनाले गर्दा यस्ता पदार्थहरू बनेका हुन्। यी भण्डारहरूलाई थुप्रै धातु तथा अन्य लाभदायी आधारभूत तत्त्वहरूको एकाग्र स्रोतको रूपमा लिइन्छ।

पृथ्वीको जीवमण्डलले मानिसका लागि थुप्रै जैविक सामग्रीहरूको उत्पादन गर्ने गर्दछ जसमा खाना, काठ, औषधि, अक्सिजन समावेछ छ भने यस बाहेक विभिन्न जैविक फोहोरहरूको पनि पुनः प्रयोग हुन्छ।[७०] जमिनमा आधारित पारिस्थितिकी जमिनको माथिल्लो भाग र सफा पानीमा निर्भर हुन्छ भने समुद्री पारिस्थितिकी जमिनबाट धोएर समुद्री पानीमा पुग्ने पोषक तत्त्वहरूमा निर्भर हुन्छ। सन् १९८० सम्म पृथ्वीको सतही क्षेत्रको ५,०५३ मेगा हक्टर (५०.५३ मिलियन वर्ग किलोमिटर) क्षेत्रफलमा वनहरू फैलिएका थिए भने ६,७८८ मेेेगाहक्टर (६७.८८ मिलियन वर्ग किलोमिटर) क्षेत्रफलमा घाँसे मैदान र चरनभूमि तथन १,५०१ मेगाहेक्टर (१५.०१ मिलियन वर्ग किलोमिटर) कृषि क्षेत्रले ढाकेको थियो।[७१] सन् १९९३ मा अनुमानित सिँचाइ क्षेत्र २,४८१,२५० वर्ग किलोमिटर (९,५८,०२० वर्ग माइल) थियो।

प्राकृतिक तथा वातावरणीय समस्या

ज्वालामुखी विस्फोटन हुँदा तातो खरानी वायुमण्डलमा फैलिरहेको छ।

पृथ्वीको तटीय क्षेत्र र वरिपरिको क्षेत्रमा उष्णकटिबन्धीय चक्रवात, तुफान वा तुफानजस्ता अत्यन्तै खतरनाक मौसमी परिवर्तनहरूले गर्दा यस्ता क्षेत्रहरूमा जनजीवनमा गहिरो प्रभाव पार्दछ। सन् १९८० देखि २००० सम्म यस्ता घटनाहरूमा वर्षेनी औसत ११,८०० जनाको मृत्यु भएको थियो। भूकम्प, पहिरो, सुनामी, विष्फोट, भुमरी, पहिरो, हिमपात, बाढी, डुबान, डढेलो तथा अन्य जलवायु परिवर्तन तथा प्राकृतिक प्रकोप प्राय: देखिने ठाउँहरू धेरै छन्। विभिन्न स्थानमा वायु र जल प्रदूषण मानव निर्मित प्रदूषणको कारणले गर्दा हुने हुन्छ। फलस्वरुप अम्लीय वर्षा हुने गरेको पाइन्छ।[७२] वनको जमिनको विनाश, अधिक चरन भूमि, वन फँडानी, वन्यजन्तुको विनाश, प्रजातिलोपन, माटोको भूक्षयको कारणले गर्दा प्रकृतिमा नकारात्मक असर पारिरहेको हुन्छ। मानव जातिको औद्योगीकरणका क्रममा उत्सर्जन हुने कार्बनडाइअक्साइडको कारण विश्वव्यापी रूपमा विश्वको तापक्रम बढ्दै गएकोमा वैज्ञानिकहरू सहमति छन्। हिमनदी र बरफका तहहरू पग्लने जस्ता जलवायु परिवर्तनले गर्दा विश्वको तापक्रम बढ्न गएको हो। अझ बढी अत्यधिक तापक्रम सीमाहरू अवलोकन भइरहेका छन्। एकै समयमा मौसम पनि उल्लेखनीय परिवर्तन भइरहेको र विश्वव्यापी रूपमा औसत समुद्री सतह पनि बढिरहेको छ।[७३]

मानवीय भूगोल

पृथ्वीको सातवटा महादेश[७४]

मानचित्राङ्कन विज्ञान नक्सा बनाउने अध्ययन तथा अभ्यासको विज्ञान हो। भूगोल भन्नाले भूमि, विशेषता, बासस्थान र पृथ्वीको घटनाको अध्ययनलाई बुझ्न सकिन्छ। यसै गरी मानचित्राङ्कन विज्ञान ऐतिहासिक रूपमा विश्वलाई चित्रण गर्ने नियम बनेको छ। सर्वेक्षण स्थिति तथा दूरीको मापन प्रणाली हो। नेभिगेसन एक राम्रो मापन प्रणाली हो। यस प्रणालीद्वारा स्थिति र दिशा मापन गर्न सकिन्छ। मानचित्राङ्कन र भूगोलको साथसाथै यसलाई आवश्यक जानकारी प्रदान गर्न र सही निदान गर्न विकसित गरिएको छ।

सन् २०११ को अक्टोबर ३१ सम्म पृथ्वीमा मानिसको जनसङ्ख्या सात अर्ब पुगेको थियो। पूर्वानुमानअनुसार सन् २०५० सम्ममा विश्वको जनसङ्ख्या ९.२ अरब हुनेछ। सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या वृद्धि विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा हुने आशा गरिएको छ।[७५] मानव जनसङ्ख्याको घनत्व संसारको सबै ठाउँमा समान छैन तर अधिकांश जनसङ्ख्या एसिया महादेशमा बसोबास गर्दछन्। सन् २०२० सम्ममा विश्वको ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या ग्रामीण क्षेत्रमा नभई सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने अनुमान गरिएको छ। पृथ्वीको सतहको ८ भागको १ भाग मानव बसोबासका लागि उपयुक्त हुन्छ भन्ने हिसाब गर्न सकिन्छ।[७६] पृथ्वीको सतहको तीन चौथाई भाग समुद्रले घेरिएको हुनाले यसको एक तिहाइ भाग मात्र जमिन अवस्थित छ। यस भूमिको केही भागमा मरुभूमि १४%,[७७] अग्ला पहाडहरू २७% र अन्य अनुपयुक्त भू-भागले रहेका छन्।[७८] विश्वको सबैभन्दा उच्च उत्तरी स्थायी संरचना द अलर्टमा अवस्थित छ।[७९] यो द्वीप क्यानडाको नुनाभुट (८२°२८′उत्तर) को एलेस्मेरे टापुमा अवस्थित छ। विश्वको सबैभन्दा उच्च दक्षिण-पक्षीय स्थायी संरचना एमुन्डसेन स्कट दक्षिण द्रुव स्टेसन हो। यो अन्टार्क्टिकामा लगभग दक्षिण ध्रुवको (९०°दक्षिण) नजिक।[८०]

न्युयोर्क सहर स्थित संयुक्त राष्ट्रसङ्घको प्रधान कार्यालय

स्वतन्त्र सार्वभौम राष्ट्रहरूले यस ग्रहको लगभग सबै भूमिको दावा गर्छन्।[८१] अन्टार्क्टिकाका केही भागहरू बाहेक, डेन्युब नदीको पश्चिम किनाराका केही टुक्राहरू, मिस्र र सुडानबीचको सीमानामा रहेको बिर टाउइल दाबी नगरिएको क्षेत्रहरू हुन्।[८२] सन् २०१५ सम्म विश्वमा १९३ सार्वभौम राज्यहरू रहेका छन् जसलाई सदस्य राष्ट्रको रूपमा समावेश गरिएको छ। साथै दुई पर्यवेक्षक राज्यहरू र ७२ आश्रित प्रदेशहरू र सीमित मान्यता प्राप्त राज्यहरू पनि रहेका छन्। सारा विश्वमाथि अधिकार जमाउने तरिकाले पृथ्वीमा कुनै पनि सार्वभौमसत्ता सम्पन्न सरकारको कहिल्यै निर्माण भएको छैन।[८३] यद्यपि, केही राष्ट्र-राज्यहरूले विश्व प्रभुत्वको लागि लडेतापनि असफल भएका थिए। संयुक्त राष्ट्र सङ्घले एक विश्वव्यापी अन्तर राज्य सङ्गठनको रूपमा कार्य गर्दछ। यो सङ्गठन राष्ट्रहरूबीचको विवादमा हस्तक्षेप गर्ने उद्देश्यले स्थापित भएको छ। यसको उद्देश सशस्त्र द्वन्द्व नहोस् भन्ने हो। संयुक्त राष्ट्र मुख्यतया अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीति र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको मञ्चको रूपमा कार्यरत छ।[८४] सदस्य राष्ट्रहरूको सहमति भएमा सशस्त्र हस्तक्षेपका लागि पनि उपायहरू अपनाइन्छ।

सन् १९६१ अप्रिल १२ मा पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्ने पहिलो व्यक्ति युरी गागरिन थिए।[८५] सन् २०१० को जुलाई ३० सम्म करिब ४८७ जनाले अन्तरिक्ष र पृथ्वीको कक्षमा यात्रा गरेका थिए भने यीमध्ये १२ जना चन्द्रमामा सतहमा हिँडेका छन्।[८६][८७] साधारणतया हाल अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनमा रहेका मानिसहरू मात्र अन्तरिक्षमा छन्। यस स्टेसनमा कार्यरत कर्मचारीहरूको सङ्ख्या ६ रहेको छ।[८८] उनीहरू हरेक ६ महिनामा परिवर्तन हुने गरेका छन्। पृथ्वीबाट मानिसहरूले यात्रा गरेको सबैभन्दा टाढाको दूरी ४,००,१७१ किलोमिटर हो जुन १९७० को अपोलो १३ अभियानमा प्राप्त भएको थियो।[८९]

चन्द्रमा

मुख्य पृष्ठ : चन्द्रमा
गुण
पृथ्वीको उत्तरी भागमा पूर्ण चन्द्रमाको दृश्य
पृथ्वीको उत्तरी भागमा पूर्ण चन्द्रमाको दृश्य
ब्यास ३,४७४.८ किलोमिटर
तौल ६×१०२४ किलोग्राम
अर्धमुख्य अक्ष ३,८४,४०० किलोमिटर
आवर्तनकाल २७ दिन ७ घण्टा ४३.७ मिनेट

पृथ्वीको अर्धव्यासको एक चौथाइ भाग जत्रो चन्द्रमा तुलनात्मक रूपमा ठूलो प्राकृतिक उपग्रह हो। ग्रहको आकारलाई ध्यानमा राख्दै यो सौर्यमण्डलको सबैभन्दा ठूलो उपग्रह हो। क्षुद्रग्रह यमबाट तुलनात्मक रूपमा ठूलो भए तापनि पृथ्वीजस्ता अन्य ग्रहहरूमा भएका प्राकृतिक उपग्रहहरूलाई पनि "चन्द्रमा" भनिनेे गरिन्छ।

चन्द्रमा पृथ्वीको एकमात्र प्राकृतिक उपग्रह र सौर्यमण्डलको पाँचौँ सबैभन्दा ठूलो उपग्रह हो। पृथ्वीको केन्द्रदेखि चन्द्रमाको केन्द्रसम्मको औसत दूरी ३,८४,४०३ किलोमिटर (२३८,८५७ माइल) छ जुन पृथ्वीको व्यासभन्दा ३० गुणा बढी हो। चन्द्रमाको व्यास ३,४७४ किलोमिटर (२,१५९ माइल) छ जुन पृथ्वीको व्यासको एक चौथाई भन्दा अलिक बढी छ। यसको अर्थ चन्द्रमा पृथ्वीको आकारको ५० भागको १ भाग हो। यसको सतहमा गुरुत्वाकर्षण शक्ति पृथ्वीको सतहमा गुरुत्वाकर्षण शक्तिको ६ भागको १ भाग छ। यदि कुनै व्यक्तिको तौल पृथ्वीको सतहमा १२० पाउण्ड छ भने चन्द्रमाको सतहमा उसको तौल २० पाउण्ड मात्र हुनेछ। यसले हरेक २७.३ दिनमा पृथ्वी वरिपरि पूर्ण परिक्रमा पूरा गर्दछ। चन्द्रकाल हरेक २९.५ दिनमा पुनः यथास्थिति फर्किन्छ अर्थात् फेरि त्यही गतिविधि निरन्तर चलिरहन्छ। पृथ्वी-चन्द्र-सूर्य प्रणालीको ज्यामितिमा आवधिक परिवर्तनका कारण चन्द्र चक्रको यो अलौकिक परिक्रमा हुन्छ। पृथ्वी र चन्द्रमाको परिक्रमाद्वारा उत्पन्न गुरुत्वाकर्षण बल र केन्द्रोन्मुखी शक्तिले मुख्यतया पृथ्वीमा ज्वारभाटाको निर्माण गराउँदछ।

पृथ्वी र चन्द्रमा प्रणालीको विस्तृत तस्वीर

पृथ्वी र चन्द्रमाको आकर्षणका कारण हुने ज्वारभाटाका कारण चन्द्रमा पृथ्वीबाट प्रतिवर्ष करिब ३८ मिमिमिटरको दरले टाढा सर्ने गर्दछ।[९०] लाखौँ वर्षहरूमा यी साना परिवर्तनहरूले गर्दा पृथ्वीको दिन बढेर २३ माइक्रोसेकेन्ड प्रति वर्षमा वृद्धि हुँदा अन्ततः अझ धेरै परिवर्तनहरू भएका छन्। उदाहरणका लागि, डेभोनियन समयकालमा (लगभग ४१ करोड वर्षअघि) एक वर्ष पूरा गर्न ४०० दिन लामो हुन्थ्यो भने प्रत्येक दिन २१.८ घण्टाको हुने गर्दथ्यो।[९१]

चन्द्रमाले पृथ्वीको हावापानी परिवर्तन गर्न सहयोग पुर्‍याएर जीवन विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ। जीवावशेष तथा कम्प्युटर सिमुलेशनबाट प्राप्त तथ्याङ्कले चन्द्रमा ज्वारभाटाले गर्दा पृथ्वीको अक्षीय ढाल स्थिर रहेको सङ्केत गर्दछ।[९२] केही किंवदन्तीहरूले अनुमान लगाएअनुसार पृथ्वीको भूमध्यरेखाको छेउछाउमा अन्य ग्रह तथा सूर्यद्वारा एकनासको बलाधूर्ण बल बिना पृथ्वीको परिक्रमाको अक्ष अनियमित र अस्थिर हुने थियो र मङ्गल ग्रहको सन्दर्भमा प्रत्येक लाख वर्षमा पृथ्वीमा पनि भयानक परिवर्तनहरू देख्न सकिन्थ्यो।[९३]

पृथ्वीको सतहबाट हेर्दा चन्द्रमा र सूर्य लगभग बराबर दूरीमा एउटै आकारका गोलाकार आकाशिय पिण्ड जस्तो देखिन्छन्। यी दुई वस्तुहरूको कोणीय आकार (वा घन कोण) मेल खान्छ किनभने सूर्य चन्द्रमाभन्दा लगभग ४०० गुणा ठूलो भए तापनि एकै समयमा चन्द्रमाको तुलनामा सूर्य पृथ्वीबाट ४०० गुणा टाढा छ।[९४][९४]

चन्द्रमाको संरचनाको बारेमा सबैभन्दा बढी स्वीकार गरिने सिद्धान्त बृहत् प्रभाव सिद्धान्त हो। यसले मङ्गल ग्रहजस्तै आकारमा बराबर 'थिया' नामक ब्रह्माण्डीय कणसँग टक्कर खाँदा यसको निर्माण भएको भनेर उल्लेख गरेको छ। यस सिद्धान्तले (अन्य कुराहरूका साथै) चन्द्रमामा फलाम र अस्थिर तत्त्वहरूको सापेक्षिक कमी र यसको संरचनाको प्रकृति पृथ्वीको भित्री भाग जस्तै छ भनी बताउँछ।[९५]

क्षुद्रग्रह तथा कृतिम उपग्रहहरू

क्षुद्रग्रह मुख्यतया ताराहरूको वरिपरि घुम्ने चट्टानहरू मिलेर बनेको एक आकाशिय पिण्ड हो। सौर्यमण्डलमा क्षुद्रग्रहहरू साना ग्रहहरूको श्रेणीमा सबैभन्दा प्रसिद्ध पिण्डहरू हुन्। यस्ता ग्रहहरू बुध जस्ता ग्रहहरूभन्दा पनि साना हुन्छन्। अधिकांश क्षुद्रग्रहहरूले मङ्गल र बृहस्पति ग्राह बीचमा रहेको क्षुद्रग्रह पेटीमा विशिष्ट दीर्घवृत्ताकार अक्षमा सूर्यको परिक्रमा गर्छन्। क्षुद्रग्रह पेटीको क्षेत्रमा सौर्यमण्डलको निर्माणका क्रममा प्रारम्भमा बनेका भ्रुणग्रहहरूको अवशेषले बृहस्पतिको कारण हुने गुरुत्वाकर्षण अक्षांस गतिशीलताका कारण ग्रहसँग ठक्कर हुन पाएन जसकारण क्षुद्रग्रह पेटीको उत्पत्ति हुनुको कारण यही अवशेष हो।

पृथ्वीमा कम्तीमा पनि पाँचवटा सह कक्षीय क्षुद्रग्रहहरू छन् जसमा "३७५३ क्रुइथन" र "२००२ एए२९" क्षुद्रग्रहहरू पर्दछन्।[९६][९७] "२०१० टिके७" भएको ट्रोजन क्षुद्रग्रहले "एल४" मार्गमा एक स्वतन्त्र कक्षीय मार्गमा सूर्य वरिपरि पृथ्वीको अक्षको परिक्रमा गरिरहेको छ।[९८][९९] पृथ्वीभन्दा सानो क्षुद्रग्रह "२००६ आरएच १२०" प्रत्येक बीस वर्षमा पृथ्वी र चन्द्र प्रणाली परिक्रमा प्रणालीलाई जटिल बनाउने गर्दछ। यस प्रक्रियामा यसले पृथ्वीलाई लाग्ने समयभन्दा छोटो समयमा घुमाउन सक्ने क्षमता राख्दछ।[१००]

कृत्रिम उपग्रह अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गरिएको वैज्ञानिक प्रक्रियामा विकसित उपग्रह हो। यी उपग्रहहरू चन्द्रमाजस्तै हुन्छन् तर चन्द्रमा प्रकृतिबाट प्राप्त भएको हो भने कृत्रिम उपग्रह मानिसद्वारा सिर्जना गरिएको हो। सन् २०१६ जनु सम्म पृथ्वीको अक्षमा मानव निर्मित १,४१९ वटा कृत्रिम उपग्रहहरू थिए।[१०१] सबैभन्दा पुरानो कृत्रिम उपग्रह भ्यानगार्ड-१ हो। विश्वको सबैभन्दा ठूलो कृत्रिम उपग्रह अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन हो।

संस्कृति तथा ऐतिहासिक दृष्टिकोण

अपोलो-८ बाट खिचिएको पृथ्वीको उदय।
🜨
🜨

[१०२]

मानव संस्कृतिमा यस ग्रहबारे विभिन्न सिद्धान्तहरू रहेका छन्। संसारलाई कहिलेकाहीँ भगवानको रुपमा व्यक्त गरिन्छ। धेरै संस्कृतिमा पृथ्वी भनेको देवता भनेर उल्लेख गरिएको छ।[१०३] यसलाई सन्तान जन्माउने प्रमुख देवता रूपमा लिइन्स। २०औँ शताब्दीको मध्यमा गाया सिद्धान्तले पृथ्वीको वातावरण र जीवनलाई एउटा स्वनियमन गर्ने जीवसँग तुलना गरेको थियो जसले गर्दा बासस्थानको स्थायित्व कायम हुन्छ।[१०४][१०५][१०६] थुप्रै धर्मले सृष्टि गरेका मिथ्याहरूमा अलौकिक देव वा देवीहरूले संसार सृष्टि गरेको भन्ने गरिन्छ।

वैज्ञानिक अनुसन्धानले गर्दा यस ग्रहबारे मानव धारणामा केही परिवर्तन आएको छ। पश्चिममा समतल पृथ्वीको अवधारणा परिवर्तन भएको छ र गोलाकार पृथ्वीको अवधारणा सृजना गरिएको छ जुन पाइथागोरसको छैठौँ शताब्दी ईसा पूर्वमा सुरु गरेको थियो।[१०७] सोह्रौँ शताब्दीभन्दा अघि भूकेन्द्रीत नमुनामा पृथ्वीलाई ब्रह्माण्डको केन्द्र मानिएको थियो तर पछि वैज्ञानिकहरूले पहिलो सैद्धान्तिक विश्लेषणद्वारा यो परिक्रमण गर्ने वस्तु र सौर्यमण्डलका अन्य ग्रहहरूजस्तै हो भनेर देखाएका थिए। उन्नाइसौँ शताब्दीसम्म पश्चिमी मुलुकका मानिसहरूले पृथ्वी हजारौँ वर्ष पुरानो हो भनेेर विश्वास गर्थे। पृथ्वीको आयु पत्ता लगाउन जेम्स उसरले बाइबलको वंशावली र अन्य थुप्रै मसीह शास्त्रविद् तथा पादरीहरूको विश्लेषण गरेका थिए।[१०८] उन्नाइसौँ शताब्दीमा वैज्ञानिकहरूले पृथ्वी कम्तीमा पनि केही लाख वर्ष पुरानो रहेको छ भनेर बुझेका थिए।[१०९] सन् १८६४ मा लर्ड केल्भिनले थर्मोडायनामिक्सको प्रयोग गरेर पृथ्वी २ करोडदेखि ४० करोड वर्ष पुरानो थियो भन्ने अनुमान लगाए जसले गर्दा विवाद उत्पन्न भएको थियो तर पछि, १९औँ शताब्दीको अन्ततिर र २०औँ शताब्दीको सुरुतिर रेडियोएक्टिभिटी र रेडियोमेट्रिक डेटिङ पत्ता लागेपछि पृथ्वीको युग निर्धारण गर्ने भरपर्दो तरिका रेडियोमेट्रिक डेटिङ बनेको थियो।[११०] यसले पृथ्वी एक अरब वर्षभन्दा पुरानो थियो भन्ने प्रमाण दिएको थियो।[१११][११२] २०औँ शताब्दीमा मानिसहरूले पहिलोपटक पृथ्वीलाई अक्षबाट र विशेषगरी अपोलो अन्तरिक्ष अभियानद्वारा खिचिएका तस्वीरहरू देखेपछि पृथ्वीबारे मानिसहरूको धारणामा परिवर्तन आएको थियो।[११३]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

  1. ↑ Petsko, Gregory A. (२०११), "The blue marble", Genome Biology, पृ: 112, आइएसएसएन 1474-760X, डिओआई:10.1186/gb-2011-12-4-112, पिएमआइडी 21554751, पिएमसी 3218853। 
  2. ↑ २.० २.१ Simon, J. L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touze, M.; Francou, G.; Laskar, J. (१९९४-०२-०१), "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets.", Astronomy and Astrophysics, पृ: 663, आइएसएसएन 0004-6361। 
  3. ↑ ३.० ३.१ "USEFUL CONSTANTS", hpiers.obspm.fr, अन्तिम पहुँच २०२२-०१-१२। 
  4. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (२०००), "Allen's Astrophysical Quantities", Springer, पृ: 294, आइएसबिएन 0-387-98746-0। 
  5. ↑ "UCS Satellite Database", Union of Concerned Scientists, ११ अगस्ट, २०१६, अन्तिम पहुँच १० अक्टोबर, २०१६। 
  6. ↑ "Handbook of Chemistry and Physics (81st ed.)", CRC, २०००, आइएसबिएन 0-8493-0481-4.। 
  7. ↑ "Selected Astronomical Constants, 2011", The Astronomical Almanac, ०२ फेब्रुअरी, २०१०, मूलबाट २६ अगस्ट २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ फेब्रुअरी, २०११।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०८-२६ मिति
  8. ↑ World Geodetic System (WGS-84). Available online ढाँचा:Web archive from National Geospatial-Intelligence Agency.
  9. ↑ Cazenave, Anny (1995). "Geoid, Topography and Distribution of Landforms" (PDF). In Ahrens, Thomas J. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington, DC: American Geophysical Union. ढाँचा:Isbn.
  10. ↑ International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Working Group (2004). "General Definitions and Numerical Standards" (PDF). In McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard. IERS Conventions (2003) (PDF). IERS Technical Note No. 32. Frankfurt am Main: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie. p. 12. आइएसबिएन 3-89888-884-3 पहुँचमिति: २९ अप्रिल २०१६
  11. ↑ Humerfelt, Sigurd (२६ अक्टोबर, २०१०), "How WGS 84 defines Earth", मूलबाट ३० अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अप्रिल, २०११। 
  12. ↑ Earth's circumference is almost exactly 40,000 km because the metre was calibrated on this measurement—more specifically, 1/10-millionth of the distance between the poles and the equator.
  13. ↑ Pidwirny, Michael (२ फेब्रुअरी, २००६), "Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)", http://www.physicalgeography.net, मूलबाट ९ डिसेम्बर २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ नोभेम्बर, २००७। 
  14. ↑ Luzum, Brian; Capitaine, Nicole; Fienga, Agnès; Folkner, William; Fukushima, Toshio; et al. (अगस्ट २०११), "The IAU 2009 system of astronomical constants: The report of the IAU working group on numerical standards for Fundamental Astronomy", Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 110 (4):, पृ: 293–304, डिओआई:10.1007/s10569-011-9352-4। 
  15. ↑ "The international system of units (SI)", United States Department of Commerce, २००८ ed, पृ: 52। 
  16. ↑ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. p. 296. ढाँचा:Isbn.
  17. ↑ Arthur N. Cox, ed. (2000). Allen's Astrophysical Quantities (4th ed.). New York: AIP Press. p. 244. ढाँचा:Isbn.
  18. ↑ "World: Lowest Temperature", Arizona State University, Weather and Climate Extremes Archive, १६ जुन, २०१०, मूलबाट १६ जुन २०१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ अगस्ट, २०१०।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०८-१९ मिति
  19. ↑ Kinver, Mark (१० डिसेम्बर, २००९), "Global average temperature may hit record level in 2010", BBC, अन्तिम पहुँच २२ अप्रिल, २०१०। 
  20. ↑ "World: Highest Temperature", Arizona State University., Weather and Climate Extremes Archive., ४ जनवरी, २०१३, मूलबाट ४ जनवरी २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ अगस्ट, २०१०।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०१-०४ मिति
  21. ↑ "Trends in Atmospheric Carbon Dioxide", Earth System Research Laboratory, ८ नोभेम्बर, २०१६, अन्तिम पहुँच ३ डिसेम्बर, २०१६। 
  22. ↑ "Age of the Earth". U.S. Geological Survey. 1997.
  23. ↑ Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Special Publications, Geological Society of London. 190 (1): 205–221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.
  24. ↑ Burton, Kathleen (2002-11-29). "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land"
  25. ↑ Kunin, W.E.; Gaston, Kevin, eds. (31 December 1996). The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences.
  26. ↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. "Ocean". NOAA.gov.
  27. ↑ Yoder, Charles F. (1995). T. J. Ahrens, ed. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington: American Geophysical Union. p. 8.
  28. ↑ Simek, Rudolf. Trans. Angela Hall as Dictionary of Northern Mythology, p. 179. Boydell & Brewer, 2007. आइएसबिएन ९७८-०-८५९९१-५१३-७.
  29. ↑ Righter, K.; Schonbachler, M. (७ मे २०१८), "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning", Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets 2084: ४०३४, बिबकोड:2018LPICo2084.4034R, अन्तिम पहुँच २५ अक्टोबर २०२०। 
  30. ↑ "সংরক্ষণাগারভুক্ত অনুলিপি", मूलबाट २६ डिसेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ फेब्रुअरी २०१६। 
  31. ↑ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F. et al. (२०१९), "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples", Space Science Reviews (अङ्ग्रेजीमा) 215 (8): ५४, आइएसएसएन 1572-9672, डिओआई:10.1007/s11214-019-0622-x, बिबकोड:2019SSRv..215...54T। 
  32. ↑ Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (४ अगस्ट २०१४), "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact", Icarus 242: ५, आइएसएसएन 0019-1035, एआरएक्सआइभी:1410.3819, डिओआई:10.1016/j.icarus.2014.08.003, बिबकोड:2014Icar..242..316M, अन्तिम पहुँच २५ अक्टोबर २०२०। 
  33. ↑ Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro (२०११), "Late Heavy Bombardment", in Gargaud, Muriel; Amils, Prof Ricardo; Quintanilla, José Cernicharo; Cleaves II, Henderson James (Jim); Irvine, William M.; Pinti, Prof Daniele L.; Viso, Michel, Encyclopedia of Astrobiology, Springer Berlin Heidelberg, पृ: 909–12, आइएसबिएन 978-3-642-11271-3, डिओआई:10.1007/978-3-642-11274-4_869। 
  34. ↑ Zimmer, Carl (३ अक्टोबर २०१३), "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted", The New York Times, मूलबाट ३ अक्टोबर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ अक्टोबर २०१३। 
  35. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (८ नोभेम्बर २०१३), "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia", Astrobiology (journal) 13 (12): 1103–24, डिओआई:10.1089/ast.2013.1030, पिएमआइडी 24205812, पिएमसी 3870916, बिबकोड:2013AsBio..13.1103N। 
  36. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi et al. (जनवरी २०१४), "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks", Nature Geoscience 7 (1): 25–28, आइएसएसएन 1752-0894, डिओआई:10.1038/ngeo2025, बिबकोड:2014NatGe...7...25O। 
  37. ↑ Borenstein, Seth (१९ अक्टोबर २०१५), "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth", Excite (web portal) (Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network), Associated Press, मूलबाट १८ अगस्ट २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अक्टोबर २०१५। 
  38. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark et al. (१९ अक्टोबर २०१५), "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon", Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21, आइएसएसएन 1091-6490, डिओआई:10.1073/pnas.1517557112, पिएमआइडी 26483481, पिएमसी 4664351, बिबकोड:2015PNAS..11214518B।  Early edition, published online before print.
  39. ↑ Tyrell, Kelly April (१८ डिसेम्बर २०१७), "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago", University of Wisconsin–Madison, अन्तिम पहुँच १८ डिसेम्बर २०१७। 
  40. ↑ Schopf, J. William; Kitajima, Kouki; Spicuzza, Michael J.; Kudryavtsev, Anatolly B.; Valley, John W. (२०१७), "SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions", Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 115 (1): 53–58, डिओआई:10.1073/pnas.1718063115, पिएमआइडी 29255053, पिएमसी 5776830, बिबकोड:2018PNAS..115...53S। 
  41. ↑ Brooke, John L. (२०१४), Climate Change and the Course of Global History, Cambridge University Press, पृ: ४२, आइएसबिएन 978-0-521-87164-8। 
  42. ↑ Cabej, Nelson R. (२०१९), Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion, Elsevier Science, पृ: ५६, आइएसबिएन 978-0-12-814312-4। 
  43. ↑ Milbert, D. G.; Smith, D. A, "Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model", National Geodetic Survey, NOAA, अन्तिम पहुँच ७ मार्च २००७। 
  44. ↑ Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. (७ जुलाई २००६), "Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data", NOAA/NGDC, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २००७। 
  45. ↑ "Tall Tales about Highest Peaks" (अङ्ग्रेजीमा), २००४-०४-१६, अन्तिम पहुँच २०१७-०६-०७। 
  46. ↑ "The 'Highest' Spot on Earth", Npr.org, ७ अप्रिल २००७, अन्तिम पहुँच ३१ जुलाई २०१२। 
  47. ↑ Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. (1981). The Inaccessible Earth (2nd ed.). Taylor & Francis. p. 166. आइएसबिएन 0-04-550028-2. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969)
  48. ↑ Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences. 77 (12): 6973–77. Bibcode:1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422 . PMID 16592930.
  49. ↑ "The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought", The European Synchrotron (ESRF), २५ अप्रिल २०१३, मूलबाट २८ जुन २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अप्रिल २०१५। 
  50. ↑ McCarthy, Dennis D.; Hackman, Christine; Nelson, Robert A. (नोभेम्बर २००८), "The Physical Basis of the Leap Second", The Astronomical Journal, पृ: 1906–08, डिओआई:10.1088/0004-6256/136/5/1906, बिबकोड:2008AJ....136.1906M। 
  51. ↑ "Leap seconds", Time Service Department, USNO, मूलबाट १२ मार्च २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ सेप्टेम्बर २००८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २६ नोभेम्बर १९९६ मिति
  52. ↑ "Rapid Service/Prediction of Earth Orientation", IERS Bulletin-A, ९ अप्रिल २०१५, मूलबाट १४ मार्च २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अप्रिल २०१५। 
  53. ↑ Seidelmann, P. Kenneth (१९९२), "Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac", University Science Books, पृ: 48, आइएसबिएन 0-935702-68-7। 
  54. ↑ "IERS Excess of the duration of the day to 86400s ... since 1623", International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS), मूलबाट ३ अक्टोबर २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ सेप्टेम्बर २००८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ अक्टोबर २००८ मिति
  55. ↑ "IERS Variations in the duration of the day 1962–2005", International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS), मूलबाट १३ अगस्ट २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ सेप्टेम्बर २००८। 
  56. ↑ Zeilik, M.; Gregory, S. A. (१९९८), "Introductory Astronomy & Astrophysics", Saunders College Publishing, पृ: 56, आइएसबिएन 0-03-006228-4। 
  57. ↑ Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (२०१८), Climatology (fourth संस्करण), Jones & Bartlett Learning, पृ: 291–92, आइएसबिएन 978-1-284-12656-3। 
  58. ↑ Burn, Chris (मार्च १९९६), "The Polar Night", The Aurora Research Institute, अन्तिम पहुँच २८ सेप्टेम्बर २०१५। 
  59. ↑ "Sunlight Hours", Australian Antarctic Programme, २४ जुन २०२०, अन्तिम पहुँच १३ अक्टोबर २०२०। 
  60. ↑ "दिन छोटिँदै छन्, जाडो बढ्दै छ", इ आदर्श, अन्तिम पहुँच २०१६ जुलाई २०। 
  61. ↑ "ऋतु परिवर्तन हुने कारणहरू", माई संसार, अन्तिम पहुँच २०१४ अक्टोबर १८। 
  62. ↑ Buis, Alan (२७ फेब्रुअरी २०२०), "Milankovitch (Orbital) Cycles and Their Role in Earth's Climate", NASA, अन्तिम पहुँच २७ अक्टोबर २०२०। 
  63. ↑ Kang, Sarah M.; Seager, Richard, "Croll Revisited: Why is the Northern Hemisphere Warmer than the Southern Hemisphere?", Columbia University, New York, अन्तिम पहुँच २७ अक्टोबर २०२०। 
  64. ↑ "Astrobiology Roadmap", NASA, Lockheed Martin, सेप्टेम्बर २००३, मूलबाट ११ मार्च २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १० मार्च २००७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० अप्रिल २००७ मिति
  65. ↑ Dole, Stephen H. (१९७०), "Habitable Planets for Man", American Elsevier Publishing Co, आइएसबिएन 0-444-00092-5, अन्तिम पहुँच ११ मार्च २००७। 
  66. ↑ Hillebrand, Helmut (२००४), "On the Generality of the Latitudinal Gradient", American Naturalist, पृ: 192–211, डिओआई:10.1086/381004, पिएमआइडी 14970922। 
  67. ↑ Wade, Nicholas (२५ जुलाई २०१६), "Meet Luca, the Ancestor of All Living Things", New York Times, अन्तिम पहुँच २५ जुलाई २०१६। 
  68. ↑ Lambin, Eric F.; Meyfroidt, Patrick (१ मार्च २०११), "Global land use change, economic globalization, and the looming land scarcity", Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, National Academy of Sciences, पृ: 3465–72, डिओआई:10.1073/pnas.1100480108, पिएमआइडी 21321211, पिएमसी 3048112, बिबकोड:2011PNAS..108.3465L, मूलबाट ३ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अगस्ट २०१४। 
  69. ↑ Ramdohr, Paul (१९६९), "The Ore Minerals and their Intergrowths", AKADEMIE-VERLAG GmbH, Elsevier Ltd., आइएसबिएन 978-0-08-011635-8, डिओआई:10.1016/B978-0-08-011635-8.50004-8, अन्तिम पहुँच २९ अप्रिल २०१६। 
  70. ↑ Rona, Peter A. (२००३), "Resources of the Sea Floor", Science, पृ: 673–74, डिओआई:10.1126/science.1080679, पिएमआइडी 12560541, अन्तिम पहुँच ४ फेब्रुअरी २००७। 
  71. ↑ Turner, B. L., II (१९९०), "The Earth As Transformed by Human Action: Global And Regional Changes in the Biosphere Over the Past 300 Years", CUP Archive, पृ: 164, आइएसबिएन 0521363578। 
  72. ↑ Walsh, Patrick J. (१६ मे १९९७), Sharon L. Smith; Lora E. Fleming, सम्पादकहरू, "Oceans and human health: risks and remedies from the seas", Academic Press, 2008, पृ: 212, आइएसबिएन 0-12-372584-4। 
  73. ↑ "Evidence is now 'unequivocal' that humans are causing global warming – UN report", United Nations, २ फेब्रुअरी २००७, मूलबाट २१ डिसेम्बर २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ मार्च २००७। 
  74. ↑ World at the Xpeditions Atlas, नेसनल जियोग्राफिक सोसाइटी, वासिङ्टन डिसी, सन् २००६
  75. ↑ "Various '7 billionth' babies celebrated worldwide", मूलबाट ३१ अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३१ अक्टोबर २०११। 
  76. ↑ "World Population Prospects: The 2006 Revision", United Nations, मूलबाट ५ सेप्टेम्बर २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ मार्च २००७। 
  77. ↑ Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (२००७), "Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification", Hydrology and Earth System Sciences Discussions, पृ: 439–73, डिओआई:10.5194/hessd-4-439-2007, अन्तिम पहुँच ३१ मार्च २००७। 
  78. ↑ "Themes & Issues", Secretariat of the Convention on Biological Diversity, मूलबाट ७ अप्रिल २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ मार्च २००७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ७ अप्रिल २००७ मिति
  79. ↑ "Human Population: Fundamentals of Growth: Growth", Population Reference Bureau, २००७, मूलबाट १० फेब्रुअरी २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३१ मार्च २००७।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २६ अप्रिल २०१३ मिति
  80. ↑ "Canadian Forces Station (CFS) Alert", Information Management Group, १५ अगस्ट २००६, अन्तिम पहुँच ३१ मार्च २००७। 
  81. ↑ "World", The World Factbook, Central Intelligence Agency, २४ जुलाई २००८, मूलबाट ५ जनवरी २०१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ५ अगस्ट २००८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ५ जनवरी २०१० मिति
  82. ↑ Kennedy, Paul (१९८९), The Rise and Fall of the Great Powers, Vintage, आइएसबिएन 0-679-72019-7। 
  83. ↑ "U.N. Charter Index", United Nations, मूलबाट २० फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २००८। 
  84. ↑ "International Law", United Nations, मूलबाट ३१ डिसेम्बर २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ मार्च २००७। 
  85. ↑ Kuhn, Betsy (२००६), "The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier", Twenty-First Century Books, पृ: 34, आइएसबिएन 0-8225-5984-6। 
  86. ↑ Ellis, Lee (२००४), "Who's who of NASA Astronauts", Americana Group Publishing, आइएसबिएन 0-9667961-4-4। 
  87. ↑ Shayler, David; Vis, Bert (२००५), "Russia's Cosmonauts: Inside the Yuri Gagarin Training Center", Birkhäuser, आइएसबिएन 0-387-21894-7। 
  88. ↑ "Reference Guide to the International Space Station", NASA, १६ जनवरी २००७, अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २००८।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १९ जनवरी २००९ मिति
  89. ↑ "Apollo 13 The Seventh Mission: The Third Lunar Landing Attempt 11 April–17 April 1970", NASA, अन्तिम पहुँच ७ नोभेम्बर २०१५। 
  90. ↑ Espenak, F.; Meeus, J. (७ फेब्रुअरी २००७), "Secular acceleration of the Moon", NASA, मूलबाट २२ अगस्ट २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अप्रिल २००७।  = Archive.today अभिलेखिकरण ५ डिसेम्बर २०१२ मिति
  91. ↑ Lambeck, Kurt (१९८०), The Earth's Variable Rotation: Geophysical Causes and Consequences, Cambridge University Press, पृ: 367। 
  92. ↑ Laskar, J.; Robutel, P.; Joutel, F.; Gastineau, M.; Correia, A.C.M.; Levrard, B. (२००४), "A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth", Astronomy and Astrophysics, पृ: 261–85, डिओआई:10.1051/0004-6361:20041335, बिबकोड:2004A&A...428..261L। 
  93. ↑ Murray, N.; Holman, M. (२००१), "The role of chaotic resonances in the solar system", Nature, पृ: 773–79, एआरएक्सआइभी:astro-ph/0111602, डिओआई:10.1038/35071000, पिएमआइडी 11298438। 
  94. ↑ ९४.० ९४.१ Williams, David R. (१० फेब्रुअरी २००६), "Planetary Fact Sheets", NASA, अन्तिम पहुँच २८ सेप्टेम्बर २००८। 
  95. ↑ Canup, R.; Asphaug, E. (२००१), "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation", Nature, पृ: 708–12, डिओआई:10.1038/35089010, पिएमआइडी 11507633, बिबकोड:2001Natur.412..708C। 
  96. ↑ Whitehouse, David (२१ अक्टोबर २००२), "Earth's little brother found", BBC News, अन्तिम पहुँच ३१ मार्च २००७। 
  97. ↑ Christou, Apostolos A.; Asher, David J. (31 March 2011). "A long-lived horseshoe companion to the Earth". arXiv:1104.0036 [astro-ph.EP].  See table 2, p. 5.
  98. ↑ Connors, Martin; Wiegert, Paul; Veillet, Christian (२७ जुलाई २०११), "Earth's Trojan asteroid", Nature (journal), पृ: 481–83, डिओआई:10.1038/nature10233, पिएमआइडी 21796207, बिबकोड:2011Natur.475..481C, अन्तिम पहुँच २७ जुलाई २०११। 
  99. ↑ Choi, Charles Q. (२७ जुलाई २०११), "First Asteroid Companion of Earth Discovered at Last", Space.com, अन्तिम पहुँच २७ जुलाई २०११। 
  100. ↑ "2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)", Great Shefford Observatory, Great Shefford Observatory, मूलबाट ६ फेब्रुअरी २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुलाई २०१५।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ फेब्रुअरी २०१५ मिति
  101. ↑ "UCS Satellite Database", Nuclear Weapons & Global Security, Union of Concerned Scientists, ११ अगस्ट २०१६, अन्तिम पहुँच १० अक्टोबर २०१६। 
  102. ↑ Liungman, Carl G. (२००४), "Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines", New York: Ionfox AB, पृ: 281–82, आइएसबिएन 91-972705-0-4। 
  103. ↑ Stookey, Lorena Laura (२००४), "Thematic Guide to World Mythology", Greenwood Press, पृ: 114–115, आइएसबिएन 978-0-313-31505-3। 
  104. ↑ Lovelock, James. The Vanishing Face of Gaia. Basic Books, 2009, p. 255. ढाँचा:Isbn
  105. ↑ Lovelock, J.E. (१९७२), "Gaia as seen through the atmosphere", Elsevier, पृ: 579–580, आइएसएसएन 1352-2310, डिओआई:10.1016/0004-6981(72)90076-5। 
  106. ↑ Lovelock, J.E.; Margulis, L. (१९७४), "Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the Gaia hypothesis", Tellus, International Meteorological Institute, पृ: 2–10, आइएसएसएन 1600-0870, डिओआई:10.1111/j.2153-3490.1974.tb01946.x, अन्तिम पहुँच २० अक्टोबर २०१२। 
  107. ↑ Russell, Jeffrey B. "The Myth of the Flat Earth". American Scientific Affiliation; but see also Cosmas Indicopleustes.
  108. ↑ Godwin, William (१८७६), "Lives of the Necromancers", पृ: 49। 
  109. ↑ Arnett, Bill (१६ जुलाई २००६), "Earth", The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more, अन्तिम पहुँच ९ मार्च २०१०। 
  110. ↑ Monroe, James; Wicander, Reed; Hazlett, Richard (२००७), "Physical Geology: Exploring the Earth", Thomson Brooks/Cole, पृ: 263–265, आइएसबिएन 978-0-495-01148-4। 
  111. ↑ Henshaw, John M.। "An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter"। Johns Hopkins University Press। पृष्ठ 117–118। 
  112. ↑ Burchfield, Joe D. (१९९०), "Lord Kelvin and the Age of the Earth", University of Chicago Press, पृ: 13–18, आइएसबिएन 978-0-226-08043-7। 
  113. ↑ Cahalan, Rose (५ जुन २०१२), "Neil deGrasse Tyson: Why Space Matters", The Alcalde, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २०१६। 

बाह्य कडीहरू

"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=पृथ्वी&oldid=1251555" बाट अनुप्रेषित