डोगरी भाषा

डोगरी भाषा
𑠖𑠵𑠌𑠤𑠮 डोगरी ڈوگری‎
मूलभाषी	भारत, पाकिस्तान
क्षेत्र	जम्मु, पश्चिमी हिमाचल प्रदेश, पन्जाब
मातृभाषी वक्ता	१६ लाख
भाषा परिवार	भारोपेली भाषा परिवार आर्य इरानेली आर्य उत्तरी आर्य पश्चिमी पहाडी डोगरी भाषा
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	भारत जम्मु र कश्मीर
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	doi
आइएसओ ६३९-३	doi – inclusive code व्यक्तिगत कोडहरू: dgo xnr
ग्लोटोलग	indo1311

डोगरी भारतका जम्मू र कश्मीर प्रान्तमा बोलिने एउटा भाषा हो। वर्ष २००४मा यसलाई भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचिमा सामेल गरिएको हो। पश्चिमी पहाडी बोलीहरूका परिवारमा, मध्यवर्ती पहाडी पट्टीको जनभाषाहरूमा, डोगरी, चंबयाली, मडवाली, मंडयाली, बिलासपुरी, बागडी आदि उल्लेखनीय छन्।

डेगरी यस विशाल परिवारमा धेरै कारणहरूदेखि विशिष्ट जनभाषा हो। यसको पहिलो विशेषता यो छ कि अर्को बोलीहरूको अपेक्षा यसका बोलनेवालहरूको सङ्ख्या विशेष रूपले अधिक हो। अर्को यो कि यस परिवारमा केवल डोगरी नैं साहित्यिक रूपले गतिशील र सम्पन्न हो। डोगरीको तेस्रो विशिष्टता यो पनि छ कि एउटा समय यो भाषा रियासत कश्मीर तथा चंबा राज्यमा राजकीय प्रशासनका भित्री व्यवहारको माध्यम रहिसकेको छ। यसै भाषा क सम्बन्धदेखि यसका बोलने डोगरे कहलाउँछन् तथा डोगरीका भाषाई क्षेत्रलाई सामान्यतया "डुग्गर" भनिन्छ।

डोगरीको केन्द्र

रियासत जम्मू कश्मीरको शरत्कालीन राजधानी जम्मू नामको ऐतिहासिक नगर, डोगरीको साहित्यिक साधनाको प्रमुख केन्द्र छ, जहाँ डोगरीका साहित्यिकहरूको प्रतिनिधि सङ्गठन "डोगरी संस्था"का नाम से, यस भाषाका साहित्यिक योगक्षेमका लागि गत लगभग ६० वर्षोदेखि प्रयत्नशील हो।

डोगरी पन्जाबीको उपबोली छ - यो भ्रान्त धारणा डा० ग्रियर्सनका भाषाई सर्वेक्षणका प्रशंसनीय कार्यमा डोगरीका पन्जाबीको उपबोलीका रूपमा उल्लेखदेखि फैली। यसमा तिनको दोष छैन। त्यस समय तिनको यी सर्वेक्षणमा प्रत्येक भाषा, बोलीको स्वतन्त्र गंभीर अध्ययन सम्भव छैन थियो।

जन बीम्जले भारतीय भाषा विज्ञानको रूपरेखा सम्बन्धी आफ्नो पुस्तक (प्रकाशित १८६६ई०) मा स्पष्ट रूपले उल्लेख गरेकोछ कि डोगरी न कश्मीरीको अङ्गभूत बोली छ, न पन्जाबी गरे उनले यसलाई भारतीय-जर्मन परिवारको आर्य शाखाको प्रमुख ११ भाषाहरूमा गिछैन।

डा० सिद्धेश्वर वर्माले पनि डोगरीको गणना भारतको प्रमुख सात सीमान्त भाषाहरूमा को हो।

लिपि

डोगरीको आफ्नो एउटा लिपि छ जसलाई टाएरी वा टक्करी लिपि भन्दछन्। यो लिपि पर्याप्त पुरानो हो। गुरमुखी लिपिको प्रादुर्भाव यसैदेखि मानिन्छ। कुल्लू तथा चंबाका केही प्राचीन ताम्रपट्टहरूदेखि ज्ञात हुन्छ कि यस लिपिको प्रारम्भिक रूपमा विकास १०औँ- १११औँ शताब्दीमा भएको थियो। त्यस्तो टाएरी वर्गका अन्तर्गत आउने धेरै लिपिहरू यस विस्तृत प्रदेशमा प्रचलित छन् जस्तै, लण्डे, किश्तवाडी, चंबयाली, मंडयाली, सिरमौरी र कुल्लूई आदि। डा० ग्रियर्सन शारदालाई र टाएरीलाई सहोदरा मान्दछन्। श्री व्हूलरको मत छ कि टाएरी शारदाको आत्मजा हो।

टाएरी लिपि आज पनि डुग्गरका देहाती समाजमा बहीखातहरूमा प्रयुक्त हुन्छ। यसको एउटा विकसित रूप पनि छ जसमा धेरै ग्रंथहरूको प्रकाशन भएको हो। कश्मीर नरेश महाराज रणवीर सिंह ने, आजभन्दा लगभग एउटा सौ वर्ष पूर्व, आफ्नो राज्यकालमा, डोगरी लिपिमा, नागरीका अनुरूप, सुधार गर्ने प्रयत्न गरेको थियो। मात्रा, चिह्नहरूका प्रयोगलाई अपनाइएको तथा पहिलो पल्ट नयाँ टाएरी लिपिमा डोगरी भाषाका गंथहरूका मुद्रणको समुचित व्यवस्थाका लागि जम्मूमा शासनको तर्फदेखि रणवीर प्रेसको स्थापना गरिएको हो।

पुरान डोगरी वर्णमालाको यो संशोधित रूप जनव्यवहारमा लोकप्रिय हुन सकेन।