वार्तालाप:भारतीय संस्कृति

यो सामग्री सुधारका लागि मूल पाठबाट यता सारिएको हो। यसमा हाम्रा योगदानकर्ताको मेहनत रहेको हुनाले यसलाई सच्याएर मूल पाठमा लैजानुहोला।

यसको साथै छिमेकी देशहरूको रिवाज, परम्पराहरू र विचारहरूको पनि यसमा समावेश छन। पछिल्ला पाँच सहस्राब्दिहरूदेखी धेरै समयबाट भारतको रीति रिवाज , भाषाहरू , प्रथाहरू र परंपराहरू यसको एक अर्कोबाट परस्पर सम्बन्धहरूमा महान विविधताहरूको एक अद्वितीय उदाहरण दिन्छ भारत धेरै धार्मिक प्रणाली (religious systems), जस्तो हिन्दू धर्म, जैन धर्म , बौद्ध धर्म, र सिख धर्म जस्ता धर्महरूको जननी हो यस मिश्रणबाट भारतमा उत्त्पन्न भएको विभिन्न धर्म र परम्पराहरू (traditions)ले विश्वको अलग - अलग भागहरूलाई पनि पर्याप्त प्रभावित गरेकोछ

भारतीय संस्कृतिको महत्व

भारतीय संस्कृति विश्वको इतिहासमा धेरै दृष्टिहरूबाट विशेष महत्त्व रख्दछ।

यो संसारको प्राचीनतम संस्कृतिहरू मध्येको हो। मोहनजोदडोको उत्खनन पछिबाट यो मिस्र, मेसोपोटेमियाको सबैभन्दा पुरानो सभ्यताहरूको समकालीन सम्झन थालियो।

प्राचीनताको साथ यसको अर्को विशेषता अमरता हो। चीनीया संस्कृतिको अतिरिक्त पुरानो विश्वको अन्य सबै - मेसोपोटेमियाको सुमेरियन, असीरियन, बेबीलोनियन र खाल्दी प्रभृति तथा मिस्र ईरान, यूनान र रोमको-संस्कृतीहरू कालको गराल गालमा समा चुकी छन्, केही ध्वंसावशेष नैं तिनको गौरव-गाथा गाउन कालि बचे छं; यद्यपी भारतीय संस्कृति धेरै हजार वर्षसम्म कालको क्रूर थपेड़हरूलाई खादै आजसम्म जीवित छ।

त्यसको तेस्रो विशेषता त्यसको जगद्गुरु हुनु हो। उसलाई यस कुराको श्रेय प्राप्त छ कि त्यसले मात्र महाद्वीप-सरीखे भारतवर्षलाई सभ्यताको पाठ पढाएनन् कि भारत बाहिर ठूला भागहरूमा जंगली जातिहरूलाई सभ्य बनाए, साइबेरियाको सिंहल (श्रीलंका)सम्म र मैडीगास्कर टापू, ईरान तथा अफगानिस्तानबाट प्रशान्त महासागरको बोर्नियो, बालीको द्वीपहरू सम्मका विशाल भू-खण्डमा आफ्नो अमिट प्रभाव छोड्यो।

संस्कृति

सर्वांगीणता, विशालता, उदारता र सहिष्णुताको दृष्टिबाट अन्य संस्कृति

भाषा

भारतमा बोलिने भाषाहरुको ठूलो संख्याले यहाँको संस्कृति र पारंपरिक विविधतालाई बढ़ाएको छ। १००० (यदि तपाईं प्रादेशिक बोलिहरू र प्रादेशिक शब्दहरूलाई गन्नुहोस् तो, जबकि यदि तपाईं तिनलाई छैन गन्दछन् त यी संख्या घट गर २१६ रह जान्छ) भाषाहरू यस्तो छन् जिन्हहरू १०,००० बाट ज्यादा मानिसहरूको समूहद्वारा द्वारा बोलिन्छ, जबकि धेरै यस्तो भाषाहरू पनि छन् जिन्हहरू १०,००० बाट कम मानिस नैं भन्दछन्(बोल्दछन्)। भारतमा कुल मिलाएर ४१५ भाषाहरू उपयोगमा छन् भारतीय संविधानले संघ सरकारको संचालनको लागि हिंदी र अंग्रेजी, यी दुई भाषाहरूको प्रयोगलाई आधिकारिक भाषा (official language) घोषित गरेकोछ व्यक्तिगत राज्यहरू को त्यसको आफ्नो आन्तरिक संचालनको लागि तिनको आफ्नो राज्य भाषा (state's language)को प्रयोग गरिन्छ भारतमा दुई प्रमुख भाषा सम्बन्धी परिवार छ - भारतीय-आर्य भाषाहरू र द्रविण भाषाहरू, यिनि मध्ये पहिलो भाषाको परिवार मुख्यतः भारतको उत्तरी (northern), पश्चिमी (western), मध्य (central) र पूर्वी (eastern) क्षेत्रहरूको फैलिएको छ जबकि अर्को भाषा परिवार भारतको दक्षिणी भागमा भारतको अर्को सबैभन्दा ठूलो भाषा परिवार हो एस्ट्रो-एशियाई (Austro-Asiatic) भाषा समूह, जसमा शामिल छन् भारतको मध्य र पूर्वमा बोलिने मुंडा भाषाहरू (Munda languages), उत्तरपूर्वमा बोलिने खासी भाषाहरू (Khasian languages), र निकोबार द्वीप (Nicobarese languages)मा बोलिने निकोबारी भाषाहरू (Nicobar Islands)। भारतको चौथो सबैभन्दा ठूलो भाषा परिवार हो तिब्बती- बर्मन भाषाहरु (Tibeto-Burman languages)को परिवार जो आफैमा चीनी- तिब्बती भाषा परिवारको एक उपसमूह हो।

धर्म

धर्म	जनसंख्या	प्रतिशत
सबै धर्म	१,०२८,६१०,३२८	१००.००%
हिन्दू	८२७,५७८,८६८	८०.४५६%
मुसलमान	१३८,१८८,२४०	१३.४३४%
ईसाई	२४,०८०,०१६	२.३४१%
सिख	१९,२१५,७३०	१.८६८%
बौद्ध	७,९५५,२०७	०.७७३%
जैन	४,२२५,०५३	०.४११%
अन्य	६,६३९,६२६	०.६४५४%
धर्म भनिएको छैन	७२७,५८८	०.०७%

अब्राहमिकको पछि भारतीय धर्म (Indian religions) विश्वको धर्महरूमा प्रमुख हो, जसमा हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, सिख धर्म, जैन धर्म , आदि जस्तै धर्म शामिल छन् आज, हिन्दू धर्म र बौद्ध धर्म क्रमशः दुनियामा तेश्रो र चौथो सबैभन्दा ठूला धर्म हुन्, जिनमा लगभग १.४ बिलियन अनुयायी साथ छन्

विश्व भरमा भारतमा धर्महरूमा विभिन्नता सबैभन्दा धेरै छ , जसमा केही सबैभन्दा कट्टर धार्मिक संस्थाहरू र संस्कृतीहरू शामिल छन् आज पनि धर्म यहाँको धेरै भन्दा धेरै मानिसहरूको बीच मुख्य र निश्चित भूमिका निभा्उदछ

८०.४%बाट ज्यादा मानिसहरूको धर्म हिन्दू धर्म छ कुल भारतीय जनसँख्याको १३.४% भाग इस्लाम धर्मलाई मान्दछ^[१] सिख धर्म , जैन धर्म र खास गरेर बौद्ध धर्मको केवल भारतमा होईन तर पुरै विश्व भरमा प्रभाव छ ईसाई धर्म, पारसी धर्म, यहूदी र बहाई विश्वास (Bahá'í Faith) पनि प्रभावशाली छन् तर तिनको संख्या कम छ भारतीय जीवनमा धर्मको दर्हो भूमिकाको बावजूद नास्तिकता र अज्ञेयवादीओं (agnostic)को पनि प्रभाव देखिन्छ।

समाज

समीक्षा

यूजीन एम. मकरको अनुसार, भारतीय पारंपरिक संस्कृति अपेक्षाकृत कठोर सामाजिक पदानुक्रमद्वारा परिभाषित गरिएको छ उनले यो पनि भने कि बच्चाहरूलाई सानो उमेरमा नैं तिनको भूमिकाहरू र समाजमा त्यसको स्थानको बारेमा बताँदै रहिन्छ^[२] उनको यस कुराबाट अरु बल मिल्दछ की यसको मतलब यो हो कि धेरै मानिस यस कुरालाई मान्दछन की तिनको जीवनलाई निर्धारण गर्नमा देवताहरू र आत्माहरूको नैं पूर्ण भूमिका हुन्छ^[२] धर्म विभाजित संस्कृति जस्तै धेरै मतभेद।^[२] जबकि, इनसे कहीं ज्यादा शक्तिशाली विभाजन छ हिन्दू परंपरामा मान्य अप्रदूषित र प्रदूषित व्यवसाहरूको.^[२] सख्त सामाजिक अमान्य मानिस यी हजारहरू मानिसहरूको समूहलाई नियंत्रित नियंत्रित गर्दछन्^[२] हालका वर्षहरू, खास गरेर शहरहरू मा, यिनमाबाट केही श्रेणी धुंधली पड़ गई छन् र केही घायब हो गई छं^[२] एकल परिवार (Nuclear family) भारतीय संस्कृतिको लागि केन्द्रिय हो। महत्वपूर्ण पारिवारिक सम्बन्ध उती टाड़ासम्म हुन्छन् जहाँसम्म समान गोत्र (gotra)को सदस्य छन्, गोत्र हिन्दू धर्मंको अनुसार पैतृक अथवा पिताको तर्फबाट प्राप्त कुटुंब वा पंथको अनुसार निर्धारित हुन्छ जो की जन्मको साथ नैं तय हुन जान्छ।^[२] ग्रामीण क्षेत्रहरूमा, परिवारको तीन वा चार पीढ़िहरू एक नैं छानाको तल रहनु सामान्य कुरा हो^[२]वंश वा धर्म प्रधान (Patriarch) प्रायः परिवारको मुद्दहरूलाई हल गर्दछ। ^[२]

विकासशील देशहरूमा, भारत आफ्नो निम्न स्तरको भौगोलिक र व्यावसायिक गतिशीलताको कारणबाट वृहद रूपबाट दर्शनीय छ यहाँका मानिस केही यस्ता व्यवसायलाई चुन्दछन् जो उनिहरुको बुबा-आमा पहिलादेखी गर्दै आईरहेका छन र कहिले कहि भौगोलिक रूपबाट उनी आफ्नो समाजबाट टाड़ा जान्छन्^[३]

जाति व्यवस्था

चित्र:PopulationEstimations.jpg

संख्याको अनुसार जातिहरूको विभाजनलाई प्रधार्षित गर्दो विवरणपट एस सी अनुसूचित जातिहरू (Scheduled castes)को र एस टी अनुसूचित जनजातिहरूको सन्दर्भमा भनिन्छ

भारतीय पारंपरिक संस्कृति अपेक्षाकृत कठोर सामाजिक पदानुक्रमद्वारा परिभाषित गरिएको छ^[२]भारतीय जाति प्रथा भारतीय उपमहाद्वीप (Indian subcontinent)मा सामाजिक वर्गीकरण (social stratification) र सामाजिक प्रतिबंधहरूको वर्णन गर्दछ , यस प्रथामा समाजको विभिन्न वर्ग हजारौ सजातीय विवाह (endogamous) र आनुवाशिकीय समूहहरूको रूपमा पारिभाषित गरिन्छन् जसलाई प्रायः जाति (jāti) एस वा कास्ट (caste)को नामले जानिन्छ यी जातिहरूको बीच विजातीय समूह (exogamous group) पनि उपस्थित छ, यी समूहहरूलाई गोत्रको रूपमा जानिन्छ। गोत्र (gotras) , कुनै व्यक्तिलाई आफ्नो कुतुम्भद्वारा प्राप्त भएको एक वंशावली (clan)को परिचय छ , यद्यपि केही उपजातीहरू जस्तो की शकाद्विपी (Shakadvipi) यस्तो पनि छन् जसको बीच एक नैं गोत्रमा विवाह स्वीकार्य छ , यी उपजातिहरूमा प्रतिबंधित सजातीय विवाह अर्थात एक जातिको बीच विवाहलाई प्रतिबंद्धित गर्नको लागि केही अन्य तरिकाहरूलाई अपनाइन्छ (उदाहरणको लागि - एक नैं उपनाम भएको वंशहरूको बीच विवाहमा प्रतिबन्ध लगाउनु)

भलै जाति व्यवस्थालाई मुख्यतः हिन्दू धर्मको साथ जोडेर चिनिन्छ तर भारतीय उपमहाद्वीपमा अन्य धेरै धर्म जस्तो की मुसलमान (Muslim) र ईसाई (Christian) धर्मको केही समूहहरूमा पनि यस प्रकारको व्यवस्था देखीएको छ^[४] भारतीय संविधानले समाजवाद , धर्मनिरपेक्षता (secular), लोकतन्त्र जस्ता सिद्धान्तहरूलाई ध्यानमा राख्दै जातिको माथि आधारित भेदभावहरूलाई गैरकानूनी घोषित गरिदिएको छ^[५] ठूला शहरहरूमा धेरै जसो यो जाति बंधनहरूलाई तोडि दिइएको छ ,^[६] जबकी यी आज पनि देशको ग्रामीण क्षेत्रहरूमा विद्यमान छ र पनि, आधुनिक भारतमा, जाति व्यवस्था, जातिको आधारमा मत वाला राजनीति र अलग-अलग तरीकेको सामाजिक धारणाहरू जस्त केही रूपमा जीवित पनि छ र प्रबल पनि हुदै गहिरहेको छ^[७]^[८]

सामान्य शब्दहरूमा, जातिको आधारमा पाँच प्रमुख विभाजन छन्:^[२]

ब्राह्मण - "विद्वान समुदाय," जसमा याजक , विद्वान , विधि विशेषज्ञ , मंत्री, र राजनयिक शामिल छन।
क्षत्रिय - "उच्च र निम्न मान्यवर वा सरदार" जसमा राजा, उच्चपदको मानिस, सैनिक , र प्रशासकलाई शामिल छन।
वैश्य - "व्यापारी र कालिगढ समुदाय" जसमा सौदागर , दुकानदार , व्यापारी र खेतको मालिक शामिल छन।
क्षुद्र - "सेवक वा सेवा प्रदान गरने प्रजाति"मा धेरै जसो गैर प्रदुषण कार्यमा लागेका शारीरिक र कृषक श्रमिक शामिल छन

यसभन्दा पहिला भारतमा, वहाँ एक अतिरिक्त जातिलाई 'अछूत'को रूपमा जानिन्थ्यो, तर पनि, यस प्रणालीलाई bहिंदू धर्मको धर्ममा अब कानूनको अनुसार गैरकानूनी घोषित गरिएको छ

ब्राह्मण वर्ण स्वयंलाई हिंदू धर्मको चारहरू वर्णों (four varnas)मा सर्वोच्च स्थानमा रहेको दावा गर्दछन^[९] दलित शब्द ति मानिसहरूको समूहको लागि एक स्वयंभू पदनाम छ जसलाई अछूत (untouchables) वा तल्लो जाती (caste)को मानिन्छ स्वतन्त्र भारतमा जातिवादबाट प्रेरित हिंसा र घृणा अपराध (hate crime)लाई धेरै ज्यादामा देखियो।

परिवार

मा हुने एक हिंदू विवाह समारोह

भारतीय समाज शताब्दि औं बाट तयशुदा शादिहरू (Arranged marriages)को परमपरा रहीआएको छ आज पनि भारतीयहरूको एक ठूलो हिस्स आफ्नो बुबा-आमा वा अन्य सम्माननीय परिवारिक सदस्यहरूद्वारा तय गरिएको बिबाह गर्दछ जसमा दूल्हा-दुल्हनको सहमती पनि हुन्छ^[१०] प्रबन्ध गरिएको बिबाह धेरै चीजहरूको मेल गराउने आधारमालाई ध्यानमा रखेर निर्धारित गरिन्छ जस्तो कि उमेर, ऊंचाई, व्यक्तिगत मूल्य र इच्छा, साथै उनिहरुको परिवारहरूको पृष्ठभूमि (धन, समाजमा स्थान) र उनीहरुको जाति (caste)को साथ - साथ युगल कि कुन्दलिनीय (horoscopes) अनुकूलता

भारतमा बिबाहलाई जीवन भरको लागि मानिन्छ^[११] र यहाँ सम्बन्ध बिच्छेदको दर संयुक्त राष्ट्र अमेरिका को ५०% को तुलनामा मात्र १.१% छ^[१२]। प्रबन्ध गरिएको बिबाहमा सम्बन्ध बिच्छेदको दर अरु कम हुन्छ हालको वर्षहरूमा सम्बन्ध बिच्छेदको दरमा पर्याप्त वृद्धि हुँदैछन्:

यस कुरामा अलग अलग राय छ कि यसको मतलब के हो पारंपरिक मानिसहरूको लागि यो बढदो संख्या समाजको विघटनलाई प्रदर्शित गर्दछ, जबकि आधुनिक मानिसहरूको अनुसार यसबाट यी कुरा थाहा हुन्छ कि समाजमा महिलाहरूको एक नया र स्वस्थ सशक्तिकरण भई रहेको छ।^[१३]

जबकि , बाल विवाह (child marriage)लाई १८६० मा नैं गैरकानूनी घोषित गरिएको थियो तर भारतको केही भागहरूमा यो प्रथा आज पनि जारी छ^[१४] यूनिसेफद्वारा संसारको बाल बालिकाहरूको अबस्थाको बारेमा जारी प्रतिबेदन "स्टेट अफ द वर्ल्ड चिल्ड्रेन -२००९"मा ४७% ग्रामीण क्षेत्रहरूमा भारतीय महिलाहरू जो की २०-२४ सालको हुन्छन तिनिहरुको बिबाह विवाहको लागि वैध १८ सालको उमेर भन्दा पहिला नैं गरि दिईन्छ^[१५] रिपोर्ट यो पनि भने देखिान्छको विश्वमा ४०% हुने बाल विवाह अकेले भारतमा नैं हुन्छन्^[१६]

भारतीय नाम (Indian name) भिन्न प्रकारको प्रणालिहरू र नामकरण प्रथा (naming conventions)मा हुन्छन् , जो की अलग -अलग क्षेत्रहरूको अनुसार बदल्दै रहन्छ नाम पनि धर्म र जातिबाट प्रभावित हुन्छन् र त्यो धर्म वा महाकाव्हरूबाट लिन सकिन्छ भारतको जनस्ंख्या अनेक प्रकारको भाषाहरू बोल्दछन

समाजमा नारीको भूमिका प्राय घरको काम काज गर्ने र समुदाहरूको नि: स्वार्थ सेवा गर्ने काम हुन्छ^[२] महिलाहरू र महिलाहरूको मुद्दाहरू समाचारहरूमा केवल ७-१४% नैं दिईन्छ^[२] अधिकांश भारतीय परिवारहरूमा, महिलाहरूलाई उनीहरुको नाममा संपत्ति प्राप्त हुदैन, र तिनिहरुलाई पैतृक सम्पत्तिको एक हिस्सा पनि प्राप्त हुदैन।^[१७] कानूनलाई लागू गर्नमा कमजोरीको कारण, महिल्लाहरूलाई आज पनि भुमीको सानो टुक्रा र धेरै कम धन प्राप्त हुन्छ^[१८] धेरै परिवारहरूमा, विशेष रूपबाट ग्रामीण मानिसहरूमा, केटी र महिलाहरूलाई परिवारको भित्र पोषण भेदभावको सामना गर्नु पर्दछ र यसै कारणबाट उनीहरुमा रगतको कमीको शिकायत रह्दछ साथ- साथ उनी कुपोषित पनि हुन्छीन^[१७]

रंगोली (या कोलम) एक परंपरागत कला हो जो कि भारतीय महिलाहरूमा धेरै लोकप्रिय छ। लोकप्रिय महिला पत्रिकाहरू जसमा फेमिना (Femina) गृहशोभा (Grihshobha) , वनिता (vanita) , वूमेनस एरा , आदि शामिल छन्

पशु

गाईलाई चेन्नईमा स्थित आलंकृत गोप्पुरम मंदिरमा रंगा वा चित्रित गरिन्छ

धेरै भारतीहरूको साथ आफ्नो चौपाया हुन्छन् जस्तो कि गाई-गोरु वा भेडा

आज पनि हिन्दू बहुसंख्यक देशहरू जस्तै भारत र नेपालमा गाईको दूधको धार्मिक रस्महरूमा महत्वपूर्ण स्थान छ। समाजमा आफ्नो यसै ऊंचे स्थानको वजहबाट गाईहरू भारतको ठूला ठूला शहरहरू जस्तै कि दिल्लीमा पनि व्यस्त सड़कहरूमा खुले आम घूम्दछन। केही ठाउहरूमा बिहानको नाश्ताको पहिलो यसलाई एक भोग लगाना शुभ वा सौभाग्यवर्धक मानिन्छ। जुन ठाउहरूमा गोहत्या एक अपराध हो वहां कुनै नागरिकलाई गाईलाई मार्ने वा त्यसलाई चोट पर्याउनेलाई लागि जेल पनि हुन सक्दछ।

गाईलाई खानेको विरुद्ध आदेशमा एक प्रणाली विकसित भयो जसमा सिर्फ एक जातिच्युत मनुष्य (pariah)लाई मृत गाईहरूलाई भोजनको रूपमा दिईन्छ र सिर्फ उनी नै त्यसको चमड़े (leather)लाई निकाल्न सक्थे। सिर्फ दुई राज्यहरू :पश्चिम बंगाल र केरलको अतिरिक्त हरेक प्रान्तमा गोहत्या निषेध छ। जबकी गाईलाई वधको उद्देश्यबाट तिनलाई यी राज्यहरूमा लैजान अवैध छ तर गाईहरूलाई नियमित रूपबाट जहाजमा सवार गरेर यी राज्यहरूमा लिएर गइन्छ।^[१९] "गाई हाम्रो मा्दछ" ऐस विभिन्न ठाउ भनिन्छ खास गर बुन्देल्खन्द तरफ्

परम्परा एवं रीति

नमस्ते वा नमस्कार वा नमस्कारम् भारतीय उपमहाद्वीपमा अभिनन्दन वा अभिवादन गर्नको सामान्य तरीका हो। यद्यपि नमस्कारलाई नमस्तेको तुलनामा ज्यादा औपचारिक मानिन्छ, दुइटै नैं गहिरो सम्मानको सूचक शब्द हो। साधारणतया यसलाई भारत र नेपालमा हिन्दू, जैन र बौद्ध मानिस प्रयोग गर्दछन्, धेरै मानिस यसलाई भारतीय उपमहाद्वीपको बाहिर पनि प्रयोग गर्दछन्। भारतीय र नेपाली संस्कृतिमा यो शब्द लिखित वा मौखिक बोलचालको शुरुवातमा प्रयोग गरिन्छ। हुनत विदा हुँदाखेरि पनि हाथ जोडेर यही मुद्रा बिना केही भनेर बनाइन्छ। योगमा, योग गुरु र योग शिष्हरूद्वारा बोलिने कुराको आधारमा नमस्तेको अर्थ "मेरो भित्रको प्रकाश तिम्रो भित्रको प्रकाशलाइ सत्कार गर्दछ " हुन्छ

शाब्दिक अर्थमा, यसको मतलब हुन्छ "म तपाईंलाई प्रणाम गर्दछु" यो शब्द संस्कृत शब्द (नमस्): प्रणाम (bow), श्रद्धा (obeisance) , आज्ञापालन , वंदन (salutation) र आदर (respect) र (ते): "तपाईंलाई"बाट लिइएको हो।

कुनै अरु व्यक्तिसंग भनिदै जादाको समय, साधारण रूपबाट यसको साथ एक यस्तो मुद्रा बनाईन्छ जसमा छती वा वक्षको अगाडी दुइटै हाथहरूको हथकेलाहरू एक अर्कालाई छूदै, र औलाहरू माथि तिर हुन्छन्। बिना केही नभनेर पनि यही मुद्रा बनेर यही कुरा भन्न सकिन्छ।

भारतीय व्यंजनहरू मध्ये धेरै जसोमा मसालहरू र जड़ी बूटिहरूको परिष्कृत र तीव्र प्रयोग हुन्छ यी व्यंजनहरूको हर प्रकारमा पकवानहरूको एक राम्रो-खासा विन्यास र पकाउने धेरै तरिकाहरूको प्रयोग हुन्छ यद्यपि पारंपरिक भारतीय भोजनको महत्वपूर्ण भाग शाकाहारी हो तर धेरै परम्परागत भारतीय पकवानहरूमा मुर्गा (chicken), बकरी (goat), भेड़को बच्चा (lamb), माछा, र अन्य प्रकारको मांस (meat) पनि शामिल छन्

भोजन भारतीय संस्कृतिको एक महत्वपूर्ण भाग हो जो दैनिकको साथ -साथ चाडहरूमा पनि एक महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ धेरै परिवारहरूमा, हरेक दिनको मुख्य भोजन दुइभन्दा तीन दौरमा, धेरै प्रकारको चटनी र अचारको साथ, रोटी (roti) र चावलको रूपमा कार्बोहाइड्रेटको ठूलो अंशको साथ मिष्ठान (desserts) सहित लिइन्छ भोजन एक भारतीय परिवारको लागि सिर्फ खाने रुपमा मात्र होइन तर धेरै परिवारहरूको एक साथ एकत्रित हुने सामाजिक संसर्ग बढाउनको लागि पनि महत्वपूर्ण छ

विविधता भारतको भूगोल, संस्कृति र भोजनको एक पारिभाषिक विशेषता हो भारतीय व्यंजन अलग-अलग क्षेत्रको साथ बदलिन्छ र यस उपमहाद्वीप (subcontinent)ले विभिन्न प्रकारको जनसांख्यिकी (varied demographics) र विशिष्ठ संस्कृतिलाई प्रतिबिंबित गर्दछन आम रुपमा, भारतीय व्यंजन चार श्रेणिहरूमा बाँडन सकिन्छ : उत्तर, दक्षिण, पुर्ब र पश्चिम भारतीय व्यंजन यस विविधताको बावजूद त्यसलाई एकीकृत गर्ने केही सूत्र पनि उपस्थित छन् मसालोंको विविध प्रयोग भोजन तैयार गर्ने एक अभिन्न अंग हो, यो मसाला व्यंजनको स्वाद बढाउन र त्यसलाई एक ख़ास स्वाद र सुगंध दिनको लागि प्रयोग गरिन्छ इतिहासमा भारत आएका अलग-अलग सांस्कृतिक समूहहरू जस्तै की पारसी (Persians), मुग़ल र यूरोपीय शक्तिहरूले पनि भारतको व्यंजनलाई पर्याप्त प्रभावित गरेकोछ ।

वस्त्र-धारण

महिलाहरूको लागि पारंपरिक भारतीय कपडहरूमा शामिल छन, साड़ी, सलवार कमीज (salwar kameez) , र घाघरा चोली (लहंगा)धोती, लुंगी (Lungi), र कुर्ता पुरुषहरु (men)को पारंपरिक वस्त्र हुन बम्बे, जसलाई मुंबईको नामले पनि जानिन्छ भारतको फैशन राजधानी हो भारतको केही ग्रामीण भागहरूमा धेरै जसो पारंपरिक कपडा नैं लगाउछन दिल्ली, मुंबई,चेन्नई, अहमदाबाद, र पुणे यस्तो ठाउहरू हुन जहां खरीदारी गर्न शौकीन मानिस जान सक्दछन् दक्षिण भारतको पुरुष सेतो रंगको लामो चादर नुमा वस्त्र लगाउछन जसलाई अंग्रेजीमा धोती र तमिलमा वेष्टी भनिन्छ धोतीको माथि, पुरुष शर्ट, टी शर्ट वा र केही पनि लगादछन जबकि महिलाहरू साड़ी लगादछन जो की रंग बिरंगी कपडहरू र नमूनहरू वाला एक चादरनुमा वस्त्र हो यो एक साधारण वा फैंसी ब्लाउजका माथि लगादछन यो युवा लड़किहरू र महिलाहरू द्वारा लगाइन्छ। साना केटीहरू पवाडा लगादछन पवाडा एक लामो स्कर्ट हो जसलाई ब्लाउजका तल पहनिन्छ। दुइटैमा प्राय खुस्नूमा नमूने बने हुन्छन् बिंदी (Bindi) महिलाहरूका श्रृंगारको भाग हो। परंपरागत रूपबाट, रातो बिंदी (या सिन्दूर ) केवल बिबाह भएका हिंदु महिलाहरू द्वारा नैं लगाईंन्छ, तर अब यो महिलाहरूका फैशनको भाग बनेकोछ।^[२०] भारतीय र पश्चिमी पहनावा (Indo-western clothing) , पश्चिमी (Western) र उपमहाद्वीपीय (Subcontinental) फैशन (fashion)को एक मिल्दो जुल्दो स्वरूप हो अन्य कपडहरूमा शामिल छन् - चूडीदार (Churidar), दुपट्टा (Dupatta) , गमछा (Gamchha), कुरता , मुन्दुम नेरियाथुम (Mundum Neriyathum) , शेरवानी।

साहित्य

इतिहास

भारतीय साहित्यका सबैभन्दा पुरानो वा प्रारंभिक कृतीहरू मौखिक (orally) रूपबाट प्रेषित थियों। संस्कृत साहित्यको शुरुवात हुन्छ १५०० बाट १२०० ईसा पूर्वको बीच संकलित ऋग्वेदबाट जो की पवित्र भजनहरूको एक संकलन हो। संस्कृतका महाकाव्य रामायण र महाभारत पहिलो सहस्राब्दी ईसा पूर्वका अन्तमा आए। पहिलो सहस्राब्दी ईसा पूर्वको पहिलो केही शताब्दीहरूको समयमा शास्त्रीय संस्कृत (Classical Sanskrit) धेरै फले-फुलेको, तमिल (Tamil) संगम साहित्य र पाली केनोन (Pāli Canon)ले पनि यस समय पर्याप्त प्रगति गरे।

मध्ययुगीन कालमा,क्रमशः ९ औं र ११ औं शताब्दीमा कन्नड़ र तेलुगु (Telugu) साहित्यको शुरुवात भएको,^[२२] यसका पछि १२ औं शताब्दीमा मलयालम साहित्यको पहिलो रचना भयो। पछि, मराठी, बंगाली, हिंदीको विभिन्न बोलिहरू, पारसी (Persian) र उर्दूको साहित्य पनि उजागर हुने शुरू भए।

ब्रिटिश राजको दौरान, रवीन्द्रनाथ टैगोरको कार्हरूद्वारा आधुनिक साहित्यको प्रतिनिधित्व गरिएको छ , रामधारी सिंह दिनेर (Ramdhari Singh 'Dinkar') , सुब्रमनिया भारती , राहुल सांकृत्यायन (Rahul Sankrityayan) , कुवेम्पु (Kuvempu), बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय, माइकल मधुसूदन दत्त, मुंशी प्रेमचन्द, मुहम्मद इकबाल, देवकी नंदन खत्री (Devaki Nandan Khatri) प्रसीद्ध भएका छन समकालीन भारतमा, जुन लेखकहरूलाई आलोचकहरूको बीच प्रशंसा प्राप्त भएको छ त्यो हो त्यो हो : गिरीश गर्नाड, अज्ञेय, निर्मल वर्मा, कमलेश्वर , वैकोम मुहम्मद बशीर (Vaikom Muhammad Basheer), इंदिरा गोस्वामी (Indira Goswami), महाश्वेता देवी, अमृता प्रीतम, मास्ति वहरूकटेश अहरूगर, कुरतुलियन छदर र थाकाजी सिवासंकरा पिल्लई (Thakazhi Sivasankara Pillai) र केही अन्य लेखकहरूले आलोचकहरूको प्रशंसा प्राप्तगरेका छन समकालीन भारतीय साहित्यमा, दुई प्रमुख साहित्यिक पुरस्कार छन्, यी हुन साहित्य अकादमी फैलोशिप (Sahitya Akademi Fellowship) र ज्ञानपीठ पुरस्कार हिंदी र कन्नड़मा सात, मलयालम र मराठीमा चार उर्दूमा तीन ज्ञानपीठ पुरस्कार दिइएको छ^[२३]

काव्य

कुरुक्षेत्रका युद्ध (Battle of Kurukshetra)को दृष्टान्त ७४,०००बाट ज्यादा छंदहरू , लम्बे गद्य अनुच्छेदहरू र १.८ गरोड़ शब्दहरू वाला *महाभारत* विश्वको सबैभन्दा लामो महाकाव्हरू मध्येको एउटा हो

भारतमा ऋग्वेदको समयबाट कविताका साथ-साथ गद्य रचनाहरूको मजबूत परंपरा छ कविता प्रायः संगीतको परम्पराहरूबाट सम्बद्ध हुन्छ, र कविताहरूको एक ठूलो भाग धार्मिक आन्दोलनहरूमा आधारित हुन्छ वा उनीसित जुडिएको हुन्छ लेखक र दार्शनिक प्राय कुशल कवि पनि होन्थे आधुनिक समयमा, भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका समयमा राष्ट्रवाद र अहिंसालाई प्रोत्साहित गर्नका लागि कविताले एक महत्वपूर्ण हथियारको भूमिका निभाएको छ यस परंपरा उदाहरण आधुनिक कालमा रवीन्द्रनाथ टैगोर र के एस नरसिम्हास्वामी (K. S. Narasimhaswamy)को कविताहरू, मध्य कालमा बासव (Basava) (वचन (vachana)) , कबीर र पुरंदरदास (पद र देवार्नामस) र प्राचीन कालमा महाकाव्हरूका रूपमा पाईन्छ। टगोरको गीतांजलि कविताबाट दुई उदाहरण भारत र बंगलादेशको राष्ट्रगानका रूपमा स्वीकार गरिएको छ।

महाकाव्य

रामायण र महाभारत प्राचीनतम संरक्षित र आज पनि भारतका प्रसिद्ध माहाकाव्य हो ; त्यसको अरु संस्करण दक्षिण पूर्व एशियाई देशहरू जस्तो की थाइल्याण्ड मलेशिया र इंडोनेशियामा अपनाईएको छ यसको अतिरिक्त, शास्त्रीय तमिल भाषामा पांच महाकाव्य छन् - सिलाप्पधिकाराम (Silappadhikaram) , निम्नेछलाई (Manimegalai) , जीवागा चिंतामणि (Jeevaga-chintamani) , वलायापथी (Valayaapathi) र कुन्दलाकेसी (Kundalakesi) को अन्य क्षेत्रीय रूप र असम्बद्ध महाकाव्हरूमा शामिल छन् तमिल कम्बा रामायणं (Kamba Ramayanam) , कन्नड़मा आदिकवि पम्पा (Adikavi Pampa) द्वारा पम्पा भारता , कुमार वाल्मीकि द्वारा तोरौं रामायण , कुमार व्यास (Kumaravyasa) द्वारा गर्नाट भारता कथा मंजरी, हिंदी रामचरितमानस , मलयालम अध्यात्मरामायणम् (Adhyathmaramayanam)

प्रदर्शन कला

संगीत

भारतीय संगीतमा विभिन्न प्रकारका धार्मिक , लोक (folk) , लोकप्रिय (popular) , पप (pop) र शास्त्रीय संगीत भारतीय संगीतको सबैभन्दा पुराना संरक्षित उदाहरण हो सामवेदको केही धुनहरू जो आज पनि निश्चित वैदिक श्रोता (Shrauta) बलिदानमा गाईन्छ भारतीय शास्त्रीय संगीतको परंपरा हिंदू ग्रंथहरूबाट पर्याप्त प्रभावित छ। यसमा कर्नाटक र हिन्दुस्तानी संगीत र धेरै राग शामिल छन्। यो धेरै युगहरूका समयमा विकसित भयो र यसको इतिहास एक सहस्राब्दीसम्म फैलिएकोछ। यो सधैंबाट धार्मिक प्रेरणा, सांस्कृतिक अभिव्यक्ति र शुद्ध मनोरंजनको साधन रहेको छ विशिष्ठ उपमहाद्वीप रूपहरूका साथै यसमा अन्य प्रकारका ओरिएंटल संगीतसंग पनि केही समानताहरू छन्

पुरंदरदासलाई गर्णाटक संगीतको पिता मानिन्छ (कर्नाटक संगीता पितामह )।^[२४]^[२५]^[२६] उनले आफ्नो गीतहरूको समापन भगवान् पुरंदर विट्टलका वंदनका साथ गरे र मानिन्छ की उनले कन्नड़ भाषामा ४७५०००^[२७] गीत रचे जबकी, केवल १००० को बारेमा आज जानिन्छ।^[२४]^[२८]

नृत्य

भारतीय नृत्य (Indian dance)मा पनि लोक र शास्त्रीय रूपहरूमा धेरै विविधताहरू छ प्रसिद्ध लोक नृत्हरू (folk dances)मा शामिल छन् पंजाब (Punjab)को भांगड़ा, असमको बिहू (bihu), झारखंड र उड़ीसाको छाऊ (chhau) , राजस्थानको घूमर (ghoomar) , गुजरातको डांडिया (dandiya) र गरबा (garba), गर्नाटक जा यक्षगान (Yakshagana) , महाराष्ट्रको लावनी (lavani) र गोवाको देख्ननी (Dekhnni)। भारतको संगीत, नृत्य, र नाटकको राष्ट्रीय अकादमी द्वारा आठ नृत्य रूपहरू, धेरै कथा रूपहरू र पौराणिक (mythological) तत्त्व भएका धेरै रूपहरूको शास्त्रीय नृत्यको दर्जा (classical dance status) दिइएको छ। ये छन्: तमिलनाडुको भरतनाट्यम, उत्तर प्रदेशको कथक, केरलको कथककली (kathakali) र मोहिनीअट्टम, आंध्र प्रदेशको कुच्चीपुडी (kuchipudi) , मणिपुरको मणिपुरी (manipuri) , उड़ीसाको ओडिसी र असमको सत्त्रिया (sattriya)। ^[२९]

संक्षिप्त रूपबाट कहहरू त कलारिप्पयाट्टू (Kalarippayattu) वा कलारी (Kalari)लाई दुनियाको सबैभन्दा पुराना मार्शल आर्ट (martial art) मानिन्छ। यो मल्लपुराण जस्तै ग्रंथहरूका रूपमा संरक्षित छ। कलारी र त्यसको साथ साथ त्यसको बीद आये मार्शल आर्टका केही रूपहरूका बारेमा यी पनि मानिन्छको बौद्ध धर्मको प्रकार यी पनि चीनसम्म पहुँच चूका छ र अंततः यसैबाट कुंग-फुको विकास हुने/भयो। पछि आने मार्शल आर्ट्स छं- गतका, पहलवानी (Pehlwani) र मल्ल-युद्ध (Malla-yuddha) भारतीय मार्शल आर्ट्सलाई धेरै महान मानिसहरूले अपनाए थियो जिनमा शामिल छन् बोधिधर्मा जो भारतीय मार्शल आर्ट्सलाई चीनसम्मले गए।

नाटक र रंगमंच

भारतीय संगीत र नृत्यका साथ साथ भारतीय नाटक र थियेटरको पनि आफ्नो लामो इतिहास छ। कालिदासको नाटक शकुंतला (Shakuntala) र मेघदूत केही पुरानो नाटक हो, जसको पछि भासाका नाटक आयो।२००० बर्ष पुरानो केरलको कुटियट्टम (Kutiyattam) विश्वको सबैभन्दा पुरानो जीवित थियेटर परम्पराहरू मध्येको एउटा हो। यो सख्तीसंग नाट्य शास्त्रको पालन गर्दछ ^[३०] कलाको यस रूपमा भासाको नाटक धेरै प्रसिद्द छ। नाट्याचार्य ( स्वर्गीय) पद्म श्री मणि माधव चकयार (Māni Mādhava Chākyār)- अविवादित रूपबाट कलाका यस रूप र अभिनय (Abhinaya)को आचार्य -ले यस पुराणी नाट्य परंपरालाई लुप्त हुनबाट बचाया र यसलाई पुनर्जीवित गरे। वो रस अभिनय (Rasa Abhinaya)मा आफ्नो महारतका लागि जानिथ्यो। उनले कालिदासको नाटक अभिज्ञान शकुंतला (Abhijñānaśākuntala), विक्रमोर्वसिया (Vikramorvaśīya) र मालविकाग्निमित्र (Mālavikāgnimitra) ; भासाका स्वप्नवासवदत्ता (Swapnavāsavadatta) र पंचरात्र (Pancharātra) ; हर्षको नगनान्दा (Nagananda) आदि नाटकहरूलाई कुटियट्टम रूपमा प्रर्दशित गर्नु शुरू गरे^[३१]^[३२]

लोक थिएटरको परंपरा भारतका धेरै जसो भाषाई क्षेत्रहरूमा लोकप्रिय छ यसका अतिरिक्त ,ग्रामीण भारतमा कठपुतली थियेटरको समृद्ध परंपरा छ जसको शुरुवात कमसे कम अर्को शताब्दी ईसा पूर्व भएको थियो यसको पाणिनिमा पतंजलिका वर्णन )मा उल्लेख गरिएको छ समूह थियेटर पनि शहरहरूमा पनप रहेको छ, जसको शुरुवात गब्बी वीरंन्ना (Gubbi Veeranna)^[३३], उत्पल दत्त (Utpal Dutt), ख्वाजा अहमद अब्बास (Khwaja Ahmad Abbas), के वी सुबन्ना (K. V. Subbanna) जस्ता मानिसहरूद्वारा गरिएको र जो आज पनि नंदिकर (Nandikar) , निनासम (Ninasam) र पृथ्वी थियेटर (Prithvi Theatre) जस्ता समूहहरू द्वारा बरकरार राखीएको छ।

दृश्य कला

चित्रकला

भारतीय चित्रकलाको सबैभन्दा शुरूआती कृतीहरू पूर्व ऐतिहासिक (pre-historic) कालमा रक पहरूटिंगको रूपमा थियो। भिम्बेद्का जस्ता ठाउहरूमा पाईएको पेट्रोग्लिफ (petroglyph) - जसमा केही प्रस्तर युगमा बनेका थिए- यसको उदारहण हो प्राचीन ग्रंथहरूमा दर्राघका सिद्धान्त र उपाख्यानहरूका माध्यमले यी बताइएको छ कि ढोकाहरू र घरको मित्री कोठाहरु, जहाँ पाहुना राखिन्थ्यो, तिनलाई रंग रोकन गर्नु सामान्य कुरा थियो।

अजंता, बाघ (Bagh) एलोरा र सित्तनवासल (Sittanavasal)का गुफा चित्र र मंदिरहरूमा बनेका चित्र प्रकृतिबाट प्रेमसंग प्रमाणित गर्दछन्। सबैभन्दा पहिलो र मध्यकालीन कला, हिन्दू, बौद्ध वा जैन हो। रंगिएको आटाबाट बनेको एक ताजा डिजाइन (रंगोली) आज पनि धेरै भारतीय घरहरू (मुख्यात दक्षिण भारतीय घरहरू)को ढोकामा सामान्य रुपमा सकिन्छ।

मधुबनी चित्रकला (Madhubani painting) , मैसूर चित्रकला (Mysore painting) , राजपूत चित्रकला (Rajput painting) , तंजौर चित्रकला (Tanjore painting) र मुगल चित्रकला (Mughal painting), भारतीय कलाको केही उल्लेखनीय विधाहरू हुन, जबकि राजा रवि वर्मा, नंदलाल बोस, गीता वढेरा (Geeta Vadhera), जामिनी रय (Jamini Roy) र बी वहरूकटप्पा^[३३] केही आधुनिक चित्रकार हुन। वर्तमान समयका कलाकारहरूमा अतुल डोडिया, बोस कृष्णमक्नाहरी, देवज्योति राय र शिबू नटेसन, भारतीय कलाका त्यस नयाँ युगका प्रतिनिधि हुन जसमा वैश्विक कलाको भारतीय शास्त्रीय शैलीको साथ मिलाप हुदछ। हालका यी कलाकारहरूले अन्तर्राष्ट्रीय सम्मान अर्जित गरेकोछन। देवज्योति रायका चित्र क्यूबाका राष्ट्रिय कला संग्रहालयमा राखिएको छ र यसै प्रकार नयाँ पीढीका केही अन्य कलाकारहरूको कृतीहरू र शोध पनि नोटिस गरिएको छ, यिनमा सुमिता अलंग जस्तै ख्यात कलाकार पनि छन।

मुंबईको जहाँगीर आर्ट गैलरी (Jehangir Art Gallery) र मैसूर पैलेस (Mysore Palace)मा धेरै राम्रो भारतीय चित्र प्रदर्शनका लागि राखिएको छ।

मूर्तिकला

भारतको पहिलो मूर्तिकला (sculpture)का नमूना सिन्धु घाटी सभ्यताको जमानाका छन् जहाँ पत्थर र पीतलको आकृतिहरूको खोज गरियो। पछि, जब हिंदू धर्म, बौद्ध धर्म, र जैन धर्मको अरु विकास भयो, भारतको मन्दिरहरूमा एवं पीतलको केही धेरै जटिल नक्काशीका नमूना बन्यो। केही विशालकाय मन्दिर जस्तो की एलोरा यस्ता पनि थिए जसलाई शिलाखण्डबाट होईन तर एक विशालकाय चट्टानलाई काटेर बनाइएको।

उत्तर पश्चिममा संगमरमर (stucco)को चूना, एक प्रकारको शीस्ट (schist), वा माटो (clay)बाट उत्पादित मुर्तिकलामा भारतीय र शास्त्रीय हेलेनिस्टिक (Hellenistic) वा संभावित रूपबाट ग्रीक-रोमन (Greco-Roman) प्रभावको भारी मिश्रण हेर्न पाईन्छ। लगभग यसैका साथ नैं मथुराको गुलाबी बलुए पत्थरहरू (sandstone)को मूर्तिकला पनि विकसित भयो। यस समयमा गुप्तका शासनकाल मा (६ औं देखी ४ औं शताब्दीसम्म ) मूर्तिकला, श्रेष्ठ निष्पादन र मडलिंगको बारीकीमा एक धेरै नैं उच्च स्तरमा पुगेको थियो। यो र यसका साथै भारतका अन्य क्षेत्रहरूमा विकसित भएको शास्त्रीय भारतीय कलाले पुरै दक्षिण पूर्वी केद्र र पूर्व एशियामा हिन्दू र बौद्ध मूर्तिकलाका विकासमा आफ्नो योगदान दियो।

वास्तुकला

चित्र:Marwar Hall.jpg

राजस्थान स्थित उमैद भवन पैलेस को मारवाड़ हल

भारतीय वास्तुकलामा शामिल छ- समय र स्थानका साथ साथ लगातार नयाँ विचारहरूलाई अपनाउदै गरेको अभिव्यक्तिको बाहुल्य। यसके परिणामस्वरूप यस्ता वास्तुशिल्पको उत्पादन भयो जो इतिहासको दौरानमा समयमा निश्चित रूपबाट एक निरंतरता राख्दछ। यसका केही बेहद शुरूआती उदहारण पाईन्छ शिन्धु घटी सभ्यता (२६००-१९०० ईसा पूर्व)मा जसमा सुनियोजित शहर र घर पाईन्थ्यो। यी शहरहरूको खाका तय गर्नमा धर्म र राजा द्वारा संचालनको कुनै महत्वपूर्ण भूमिका रह्यो, यस्तो प्रतीत हुँदैन।

मौर्य र गुप्त साम्राज्य र उनीहरुका उत्तराधिकारिहरूका शासनकालमा, धेरै बौद्ध वास्तुशिल्प परिसर, जस्तो की अजंता र एलोरा र स्मारकीय सांची स्तूप (Stupa) बनाइयो। पछि, दक्षिण भारतमा धेरै हिन्दू मन्दिरहरूको निर्माण भयो जस्तो कीबेलूर (Belur)को चेन्नाकेसवा मन्दिर (Chennakesava Temple), हालेबिदु (Halebidu)को होयसलाईल्सवर मन्दिर (Hoysaleswara Temple), र सोमानाथपूरा (Somanathapura)को केसव मन्दिर (Kesava Temple) , थंजावुर (Thanjavur)को ब्रिहदीस्वर मन्दिर, कोणार्क (Konark)को सूर्य मन्दिर (Sun Temple), श्रीरंगम (Srirangam)को श्री रंगनाथस्वामी मन्दिर (Sri Ranganathaswamy Temple), र भट्टीप्रोलू (Bhattiprolu)को बुद्ध स्तूप (stupa) (चिन्ना लांजा डिब्बा र विक्रमार्का कोटा डिब्बा) मा। अंगकोरवट, बोरोबुदुर र अन्य बौद्ध र हिंदु मन्दिर जो की परम्परिक भारतीय धार्मिक भवनहरूको शैलीमा बनेका छन्, यस कुराको संकेत दिन्छन् कि दक्षिण पूर्व एशियाई वास्तुकलामा भारतीय प्रभाव पर्याप्त धेरै छ।

[[चित्र:Vadtaltemple.jpg|thumb| [[श्री स्वामीनारायण मन्दिर, वडताल| वडताल (Vadtal), गुजरातमा श्री स्वामीनारायण मन्दिर]] पश्चिमबाट ईस्लामिक प्रभावको आगमनका साथ नैं, भारतीय वास्तुकलामा पनि नयाँ धर्म को परम्पराहरूलाई अपनाउन शुरू गरियो। यस युगमा बनेका केही भबनहरु हुन- फतेहपुर सीकरी, ताज महल, गोल गुम्बद (Gol Gumbaz), कुतुब मीनार दिल्लीको लाल किला आदि, यी भबनहरू प्राय भारतका अपरिवर्तनीय प्रतीकका रूपमा उपयोग गरिन्छ। ब्रिटिश साम्राज्यका औपनिवेशिक शासनको समयमा हिन्द-अरबी (Indo-Saracenic) र भारतीय शैलीका साथ धेरै अन्य यूरोपीय शैलिहरू जस्तै गोथिकका मिश्रणलाई विकसित हुँदै गएको देखिएको छ,।भिक्टोरिया मेमोरियल (Victoria Memorial) वा विक्टोरिया टर्मिनस (Victoria Terminus) यसको उल्लेखनीय उदाहरण हो। कमल मन्दिर (Lotus Temple) र भारतको धेरै आधुनिक शहरी भबनहरू यिनमा उल्लेखनीय छन।

वास्तुशास्त्र (Vaastu Shastra)को पारंपरिक प्रणाली फहरूग शुई (Feng Shui)का भारतीय प्रतिरूपको सरह छ, जो कि शहरको योजना, वास्तुकला, र अर्गोनोमिक्स (अर्थात कार्यको ठाउलाई तनाव कम गर्नका लागि र प्रभावशाली बनाउनको लागि प्रयोग हुने विज्ञान)लाई प्रभावित गर्दछ। ये अस्पष्ट छ कि यिनीहरुमा कुन चाहि प्रणाली पुरानो हो, तर दुइटैमा केही निश्चित समानताहरू जरूर छ। तुलनात्मक रूपबाट हेर्नुहोस् त फहरूग शुई (Feng Shui)को प्रयोग पुरै विश्वमा ज्यादा हुन्छ। यद्यपि वास्तु संकल्पनाका आधारमा फहरूग शुई (Feng Shui)को समान छ, यी दुइटैमा घरको भित्र ऊर्जाको प्रवाहलाई सन्तुलित गर्ने कोशिश गरिन्छ, (यसलाई संस्कृतमा प्राण-शक्ति वा प्राण (Prana) भनिन्छ र चीनीया भाषा र जापानी भाषामा यसलाई ची (Chi) / की (Ki) भनिन्छ ) तर यसको विस्तृत रूप एक अर्कोबाट पर्याप्त अलग छन्, जस्तो की त्यो निश्चित दिशाहरू जसमा विभिन्न वस्तु, कोठा, सामानहरू आदिलाई राख्नु पर्दछ।

बौद्ध धर्मको प्रसारको कारण भारतीय वास्तुकलाले पूर्वी र दक्षिण एशियालाई प्रभावित गरेको छ। भारतीय स्थापत्य कलाका केही महत्वपूर्ण लक्षण जस्तो की मन्दिर टीला वा स्तूप (stupa), मन्दिर शीर्ष वा शिखर (sikhara), मन्दिर टवर वा पगोड़ा (pagoda) र मन्दिर द्वार वा तोरण (torana) एशियाई संस्कृतिको प्रसिद्ध प्रतीक बनेको छ र यसको प्रयोग पूर्व एशिया (East Asia) र दक्षिण पूर्व एशियामा ठूलो मात्रामा गरिन्छ। केन्द्रीय शीर्षलाई कहिले कहिले विमानम् (vimanam) पनि भनिन्छ। मन्दिरको दक्षिणी द्वार गोपुरम आफ्नो गूढ़ता र ऐश्वर्यका लागि जानिन्छ।

मनोरंजन र खेल

मनोरंजन र खेलको क्षेत्रमा भारतमा खेलहरूको एक ठूलो संख्या विकसित गरिएको थियो। आधुनिक पूर्वी मार्शल कला भारतमा एक प्राचीन खेलका रूपमा शुरू भएको र केही मानिसहरू द्वारा यस्तो मानिन्छ कि यही खेल विदेशहरूमा प्रेषित गरियो र पछी तिनै खेलहरूको अनुकूलन र आधुनिकीकरण गरियो। ब्रिटिश शासनको समयमा भारतमा आएका केही खेल यहाँ धेरै लोकप्रिय भए जस्तै फील्ड हकी, फुटबल (सकर) र खासगरि क्रिकेट।

तर पनि फील्ड हकी भारतको राष्ट्रीय खेल हो, मुख्य रूपबाट क्रिकेट भारतको सबैभन्दा लोकप्रिय खेल हो, तर न केवल भारत तर पुरै उपमहाद्वीप (subcontinent)मा यी खेल मनोरंजन र पेशेवर रुपमा बिकसित भै रहेको छ। यहाँसम्म कि हाल हीमा क्रिकेटलाई भारत र पाकिस्तानको बीच राजनयिक सम्बन्धहरूका लागि एक मंचका रूपमा उपयोग गरि सकिएको छ। दुइटै देशको क्रिकेट टीमहरू बार्षिक रुपमा एक अर्कोका आमने सामने हुन्छन् र यस्तो प्रतियोगिता दुइटै देशोका लागि पर्याप्त जोश भरिएको हुन्छ। पारंपरिक स्वदेशी खेलहरूमा शामिल छन् कबड्डी र गिल्ली-डंडा, जो देशका अधिकांश भागहरूमा खेलिन्छ। इन्डोर(घरको भित्र खेलिने) र आउटडोर ( घरको बहिर खेलिने) खेल जस्तो कि शतरंज (Chess), सांप र सीढ़ी (Snakes and Ladders), ताश (Playing cards), पोलो (Polo), कैरम (Carrom), बैडमिंटन (Badminton) पनि लोकप्रिय छन। बुद्धी चालको आविष्कार भारतमा गरिएको थियो।

भारतमा ताकत र गतिका खेलहरू धेरै समृद्ध छन। प्राचीन भारतमा वजन, कंचे वा पासका रूपमा पत्थरको प्रोयोग गरिन्थ्यो। प्राचीन भारतमा रथ दौड़, तीरंदाजी, घोड़सवारी, सैन्य रणनीति, कुश्ती, भारोत्तोलन, शिकार, पौडी र दौड़ प्रतियोगिताहरू हुदथ्यो।

दर्शन शास्त्र

विभिन्न युगहरूको समयमा भारतीय दर्शनको पुरै विश्व विशेष गरेर पूर्वमा पर्याप्त प्रभाव परेको छ। वैदिक कालको पछी, पछिल्ला २५०० बर्षहरूमा दर्शनका धेरै विभिन्न अनुयायी वर्ग जस्तो कि बौद्ध धर्म र हिंदू धर्मका धेरै सम्प्रदाय विकसित भएको छ। तर पनि, भारतले पनि तर्कवाद, बुद्धिवाद (rationalism), विज्ञान, गणित, भौतिकवाद (materialism), नास्तिकता, अज्ञेयवाद (agnosticism) आदिको केही सबैभन्दा पुरानो र सबैभन्दा प्रभावशाली धर्मनिरपेक्ष परम्पराहरूलाई जन्म दिएकोछ जो धेरै पटक यस कारणबाट अदेखेको जस्तो गरिन्छ किनभनें भारतका बारेमा एक लोकप्रिय धारणा यो छ की भारत एक रहेको छ र एक 'रहस्यमय' देश हो।

धेरै जटिल वैज्ञानिक र गणितीय अवधारणाहरू जस्तो की शून्यको विचार, अरब (Arab)को मध्यस्थतामा यूरोपसम्म पुग्यो। कर्वाका (Cārvāka), भारतमा नास्तिकताको सबैभन्दा प्रसिद्द अनुयायी वर्ग हो, यसलाई केही मानिसहरूद्वारा विश्वको सबैभन्दा पुरानो भौतिकवादी अनुयायी वर्ग पनि मानिन्छ। यी त्यसै समय बन्यो जब बौद्ध धर्म र जैन धर्मको प्रारभिक दर्शनको निर्माण भई रहेको थियो। ५०० वर्ष ईसा पूर्वको साथको अवधिमा भारतीय र वैश्विक दर्शनमा एक तीव्र परिवर्तन आएको थियो। र त्यसै समय समकालीन यूनानी (Greek) स्कूल पनि देखा परेर अगाडी आएको थिए। केही मानिसहरूको यो बिचार छ की केही भारतीय दर्शनको अवधारणाहरूबाट यूनानलाई परिचित गरायो जब कि अन्य पारसी साम्राज्यका माध्यमबाट भारतमा आए; सिकन्दर महान का अभियान कजे पछि यस्ता पारस्परिक आदान प्रदानमा वृद्धि भयो।

प्राचीन कालदेखी नैं भारतमा दर्शनलाई दिईने महत्त्वका अतिरिक्त, आधुनिक भारतले पनि केही प्रभावशाली दार्शनिकहरूलाई जन्म दिएको छ, जसले राष्ट्रीय भाषाको साथ साथ प्रायः अंग्रेजीमा पनि लेखेका छन्। भारतका ब्रिटिशहरूद्वारा उपनिवेश बनाएको दौरान, भारतका केही धार्मिक विचारकहरूले विश्व भरमा उती नैं ख्याति अर्जित गरे जतिको प्राचीन भारतीय ग्रन्थहरूले। उनी मध्ये केहीको कार्यलाई अंग्रेजी, जर्मन र अन्य भाषाहरूमा अनुवादित पनि गरियो। स्वामी विवेकानंद अमेरिका गए र त्यहा उनले विश्व धर्म संसद (World Parliament of Religions)मा भाग लिए, उनले पृथ्वी हल्लाउने वा भनौ अत्यन्त प्रभावशाली वक्तव्यबाट सबलाई प्रभावित गरे, वहन आएक धेरै जसो प्रतिनिधिहरूका लागि यो हिन्दू दर्शनबाट पहिला साक्षात्कार थियो।

धेरै धार्मिक विचारक जस्तो की महात्मा गान्धी, रवीन्द्रनाथ टैगोर र भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका अन्य सदस्यहरूले राजनीतिक दर्शनको नयाँ रूपलाई जन्म दिए जसले आधुनिक भारतीय लोकतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता र उदारवादका आधारलाई बनाए। आज, एशियाको पहिलो आर्थिक विज्ञानमा नोबेल मेमोरियल पुरस्कार (Nobel Memorial Prize in Economic Sciences) जित्ने अमर्त्य सेन जस्ता अर्थशास्त्री भारतलाई विश्वका विचारहरूमा महत्वपूर्ण योगदान दिने एक देशका रूपमा प्रतिष्ठित गरिरहेका छन।

सन्दर्भ

↑ "Religions Muslim" (PDF), Registrat General and Census Commissioner, India, अन्तिम पहुँच २००६-०६-०१।
↑ ^२.०० ^२.०१ ^२.०२ ^२.०३ ^२.०४ ^२.०५ ^२.०६ ^२.०७ ^२.०८ ^२.०९ ^२.१० ^२.११ ^२.१२ Eugene M. Makar (२००७), An American's Guide to Doing Business in India।
↑ Kaivan Munshi and Mark Rosenzweig (२००५), "Why is Mobility in India so Low? Social Insurance, Inequality, and Growth"।
↑ फ्रान्सिस बुकानन, भारतीय जनगणना रिकार्ड, १८८३
↑ बीबीसी पार्श्वक, भारत
↑ बीबीसी, धर्म र नैतिकता, हिंदू धर्म
↑ Bayly, Susan (July १९९९), Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age, Cambridge University Press, डिओआई:10.2277/0521264340, ISBN 9780521264341। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
↑ "Caste-Based Parties", अन्तिम पहुँच २००७-०५-१७।
↑ "ब्राह्मण।"विश्वकोश ब्रिटानिका। २००८ ब्रिटैनिका विश्वकोश अनलाइन।
↑ http://www.jamaica-gleaner.com/gleaner/20050215/life/life1.html कीशा शेक्सपियरको प्रेम बनाम तयशुदा शादी
↑ http://www.thepost.co.za/index.php?fSectionId=154&fArticleId=2613258
↑ http://www.divorcerate.org/divorce-rate-in-india.htmlभारतमा तलाकदर
↑ http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1499679/Divorce-soars-in-India's-middle-class.htmlभारतीय माध्यम वर्गमा तलाकको मामले बढ़ रहे छं
↑ बीबीसी समाचार | दक्षिण एशिया |भारतमा बाल विवाह
↑ http://www.unicef.org/sowc09/docs/SOWC09_Table_9.pdf
↑ http://www.hindu.com/2009/01/18/stories/2009011855981100.htm
↑ ^१७.० ^१७.१ Kalyani Menon-Sen, A. K. Shiva Kumar (२००१), "Women in India: How Free? How Equal?", United Nations, अन्तिम पहुँच २००६-१२-२४।
↑ Carol S. Coonrod (June १९९८), "Chronic Hunger and the Status of Women in India", अन्तिम पहुँच २००६-१२-२४। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
↑ Rahman, Maseeh (२०००-०५-२९), "Is Nothing Sacred?", Time Asia, अन्तिम पहुँच २००८-०२-२५।
↑ कामतको पोत्पौरी : पवित्र बिंदीको महत्व
↑ http://almaz.com/nobel/literature/1913a.html
↑ "कन्नड़ साहित्य," ब्रिटैनिका विश्वकोश, २००८.उद्धरण:" सबैभन्दा पहिलो साहित्यिक कृति हो काविराजमार्ग ( शताब्दी.ए डी ८५० अथवा ईसाका ८५० वर्ष पश्चात, संस्कृत प्रतिरूपमा आधारित पद्य वा कविताहरूमा लेखिएको एक रचना।"
↑ "नारायण, केलेर र शास्त्रीलाई ज्ञानपीठ पुरस्कारका लागि चुना" आकाशवाणी , २२ नवंबर, २००८.
↑ ^२४.० ^२४.१ Dr. Jytosna Kamat, "Purandara Dasa", Kamats Potpourri, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।
↑ Madhusudana Rao CR, "Sri Purandara Dasaru", Dvaita Home Page, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।
↑ S. Sowmya, K. N. Shashikiran, "History of Music", Srishti's Carnatica Private Limited, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।
↑ http://www.dvaita.org/haridasa/dasas/purandara/p_dasa1.html
↑ Madhusudana Rao CR, "Sri Purandara Dasaru", Dvaita Home Page (www.dviata.org), अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।
↑ "दक्षिण एशियाई कला: शास्त्रीय नृत्यका प्रकार र प्रविधीे "
↑ Māni Mādhava Chākyār (१९९६), Nātyakalpadrumam, Sangeet Natak Akademi, New Delhi। पी . ६
↑ http://sites.google.com/site/natyacharya/articlesके. ए. चन्द्रहासन , इन परस्युट अफ एक्स्सेलहरूस अथवा उत्कृष्टताको खोज मा( प्रदर्शन कला), "द हिन्दू (The Hindu)", रविवार मार्च २६, १९८९
↑ मणि माधव चक्क्यर: द मास्टर एट वर्क (चलचित्र-अंग्रेजी), कवलम एन. पनिकर, संगीत नाटक अकादमी (Sangeet Natak Akademi), नयाँ दिल्ली, १९९४
↑ ^३३.० ^३३.१ कामथ (२००३ ), पी२८२
↑ "A Snapshot of Indian Television History", Indian Television Dot Com Pvt Ltd, अन्तिम पहुँच २००६-०६-०१।

बाहरी कडीहरू

संस्कृति - सांस्कृतिक विचारहरू र अभिव्यक्तिहरूको प्रतिनिधि पत्रिका, संस्कृति मन्त्रालय, भारत सरकारद्वारा प्रकाशित
भारतीयताको परिचय (गूगल पुस्तक ; लेखक - विद्यानिवास मिश्र)
संस्कृति मन्त्रालय, भारत सरकार
पाण्डुलिपिहरूका संरक्षण र तिनलाई उपलब्ध बनाउनको लागि समर्पित भारत सरकारको साइट
अंग्रेजी, फ्रान्सीसी, स्पेनी, इतालवी, जर्मन र रोमानीमा भारतीय परंपराहरु र विश्व संस्कृति मा निबन्ध, वाद विवाद, मल्टीमीडिया वर्णन आदि
संस्कृति सामान्य ज्ञान
भारतीय राष्ट्रीय सांस्कृतिक अध्ययनपीठ

लेख

विश्वव्यापी भारतीय संस्कृति (रघूत्तम शुक्ल)
शाश्वत छ भारतीय संस्कृति र यसको ईतिहास !! ( के० के० यादव)
भारतीय संस्कृति र त्यसको अर्थ (द थर्ड आई)
"नथिंग टु गो ब्याक टु- द फेट अफ द विडो अफ वृन्दावन, इन्डिया" डबल्यू एन एन - विमेन न्यूज नेटवर्क नवम्बर ३, २००७
ट्रेजर हात्यस अफ इंडियाज आर्ट एन्ड कल्चर वा भारतीय कला र संस्कृतिको खजाना
इन्डियनकल्चरअनलाइन डट कम - इन्डियन कल्चर फोटोज ( भारतीय संस्कृतिसँग जोडीएको तस्बीर तथा विस्तृत जानकारी)
संस्कृति क्षेत्र
भारतीय संस्कृतिको एक परिचय

पुस्तकहरू

Nilakanta Sastri, K.A. (२००२) [१९५५], A history of South India from prehistoric times to the fall of Vijayanagar, New Delhi: Indian Branch, Oxford University Press, आइएसबिएन 0-19-560686-8।
Narasimhacharya, R (१९८८) [१९८८], History of Kannada Literature, New Delhi, Madras: Asian Educational Services, आइएसबिएन 81-206-0303-6।
Rice, B.L. (२००१) [१८९७], Mysore Gazatteer Compiled for Government-vol 1, New Delhi, Madras: Asian Educational Services, आइएसबिएन 81-206-0977-8।
Kamath, Suryanath U. (२००१) [१९८०], A concise history of Karnataka: from pre-historic times to the present, Bangalore: Jupiter books, ओसिएलसी 7796041, LCCN 809-5179।
पवन के.वर्मा बीइंग इंडियन: इनसाइड द रियल इंडिया.(आई एस बी एन ०-४३४-०१३९१-९)
मार्क टल्ली (Tully, Mark) भारतमा पूर्ण रोक छैन (आई एस बी एन ०-१४-०१०४८०-१)
वी एस नाइपौल (Naipaul, V.S) India: A Million Mutinies Now(आई एस बी एन ०-७४९३-९९२०-१)
निक्की, ग्रिहौल्ट इंडिया- कल्चर स्मार्ट!: अ क्विक गाइड टु कस्टम्स एंड एटिकेट आई एस बी एन १-८५७३३-३०५-५)
मंजरी उईल , भारतीय संस्कृतिमा विदेशी प्रभाव (c.६०० ई.पू. ३२० ईस्वी तक), (आईऍसबीऍन ८१-८८६२९-६०-एक्स)

पत्रिका

सर्व शिक्षा मातृभाषामा नहुनु सुक्ष्म गतिमा दास हुनु हो

मातृभाषाको सम्मान राष्ट्रको सम्मान

माताको दुध शिशुलाई शिक्षा मातृभाषामा प्रभाव पर्छ सृष्टिलाई प्रकाशको गतिमा

[muslimreligion-1] "Religions Muslim" (PDF), Registrat General and Census Commissioner, India, अन्तिम पहुँच २००६-०६-०१।

[makar-2] २.०० ^२.०१ ^२.०२ ^२.०३ ^२.०४ ^२.०५ ^२.०६ ^२.०७ ^२.०८ ^२.०९ ^२.१० ^२.११ ^२.१२ Eugene M. Makar (२००७), An American's Guide to Doing Business in India।

[3] Kaivan Munshi and Mark Rosenzweig (२००५), "Why is Mobility in India so Low? Social Insurance, Inequality, and Growth"।

[4] फ्रान्सिस बुकानन, भारतीय जनगणना रिकार्ड, १८८३

[5] बीबीसी पार्श्वक, भारत

[6] बीबीसी, धर्म र नैतिकता, हिंदू धर्म

[7] Bayly, Susan (July १९९९), Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age, Cambridge University Press, डिओआई:10.2277/0521264340, ISBN 9780521264341। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)

[8] "Caste-Based Parties", अन्तिम पहुँच २००७-०५-१७।

[9] "ब्राह्मण।"विश्वकोश ब्रिटानिका। २००८ ब्रिटैनिका विश्वकोश अनलाइन।

[10] ttp://www.jamaica-gleaner.com/gleaner/20050215/life/life1.html कीशा शेक्सपियरको प्रेम बनाम तयशुदा शादी

[11] ttp://www.thepost.co.za/index.php?fSectionId=154&fArticleId=2613258

[12] ttp://www.divorcerate.org/divorce-rate-in-india.htmlभारतमा तलाकदर

[13] ttp://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1499679/Divorce-soars-in-India's-middle-class.htmlभारतीय माध्यम वर्गमा तलाकको मामले बढ़ रहे छं

[14] बीबीसी समाचार | दक्षिण एशिया |भारतमा बाल विवाह

[15] ttp://www.unicef.org/sowc09/docs/SOWC09_Table_9.pdf

[16] ttp://www.hindu.com/2009/01/18/stories/2009011855981100.htm

[un_women_free_equal-17] १७.० ^१७.१ Kalyani Menon-Sen, A. K. Shiva Kumar (२००१), "Women in India: How Free? How Equal?", United Nations, अन्तिम पहुँच २००६-१२-२४।

[carol_chronic-18] Carol S. Coonrod (June १९९८), "Chronic Hunger and the Status of Women in India", अन्तिम पहुँच २००६-१२-२४। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)

[19] Rahman, Maseeh (२०००-०५-२९), "Is Nothing Sacred?", Time Asia, अन्तिम पहुँच २००८-०२-२५।

[20] कामतको पोत्पौरी : पवित्र बिंदीको महत्व

[21] ttp://almaz.com/nobel/literature/1913a.html

[22] "कन्नड़ साहित्य," ब्रिटैनिका विश्वकोश, २००८.उद्धरण:" सबैभन्दा पहिलो साहित्यिक कृति हो काविराजमार्ग ( शताब्दी.ए डी ८५० अथवा ईसाका ८५० वर्ष पश्चात, संस्कृत प्रतिरूपमा आधारित पद्य वा कविताहरूमा लेखिएको एक रचना।"

[award2008-23] "नारायण, केलेर र शास्त्रीलाई ज्ञानपीठ पुरस्कारका लागि चुना" आकाशवाणी , २२ नवंबर, २००८.

[father-24] २४.० ^२४.१ Dr. Jytosna Kamat, "Purandara Dasa", Kamats Potpourri, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।

[father1-25] Madhusudana Rao CR, "Sri Purandara Dasaru", Dvaita Home Page, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।

[father2-26] S. Sowmya, K. N. Shashikiran, "History of Music", Srishti's Carnatica Private Limited, अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।

[27] ttp://www.dvaita.org/haridasa/dasas/purandara/p_dasa1.html

[pro-28] Madhusudana Rao CR, "Sri Purandara Dasaru", Dvaita Home Page (www.dviata.org), अन्तिम पहुँच २००६-१२-३१।

[29] "दक्षिण एशियाई कला: शास्त्रीय नृत्यका प्रकार र प्रविधीे "

[30] Māni Mādhava Chākyār (१९९६), Nātyakalpadrumam, Sangeet Natak Akademi, New Delhi। पी . ६

[31] ttp://sites.google.com/site/natyacharya/articlesके. ए. चन्द्रहासन , इन परस्युट अफ एक्स्सेलहरूस अथवा उत्कृष्टताको खोज मा( प्रदर्शन कला), "द हिन्दू (The Hindu)", रविवार मार्च २६, १९८९

[32] मणि माधव चक्क्यर: द मास्टर एट वर्क (चलचित्र-अंग्रेजी), कवलम एन. पनिकर, संगीत नाटक अकादमी (Sangeet Natak Akademi), नयाँ दिल्ली, १९९४

[venka-33] ३३.० ^३३.१ कामथ (२००३ ), पी२८२

[tvhistory-34] "A Snapshot of Indian Television History", Indian Television Dot Com Pvt Ltd, अन्तिम पहुँच २००६-०६-०१।

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]