मगही भाषा

मगही
मगही/मागधी মগহী/মাগধী ମଗହୀ/ମାଗଧୀ
कैथीमा लेखिएको मगही शब्द
मूलभाषी	भारत
क्षेत्र	बिहार, झारखण्ड, पश्चिम बङ्गाल, छत्तीसगढ, ओडिशा र आसाम
रैथाने(हरू)	मगही मानिस
मातृभाषी वक्ता	२ करोड ७० लाख
भाषा परिवार	भारोपेली हिन्द-इरानी भारतीय-आर्य पूर्वी क्षेत्र (मगध) बिहारी मगही
प्रारम्भिक रूप	मगधी प्राकृत
आञ्चलिक भाषाहरू	दक्षिणी मगही उत्तरी मगही केन्द्रीय मगही खोर्था
लिपि	देवनागरी बङ्गाली लिपि ओडिया लिपि कैथि लिपि
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	भारत (झारखण्डको दोस्रो भाषा)
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	mag
आइएसओ ६३९-३	mag
ग्लोटोलग	maga1260
मगही बोलिने क्षेत्र

मगही वा मागधी भाषा भारतको मध्य पूर्वका जिल्लाहरूमा बोलिने एक प्रमुख भाषा हो। यसको निकटको समबन्ध भोजपुरी र मैथिली भाषासँग रहेको छ र प्राय: यी भाषाहरूलाई एकै साथ बिहारी भाषाको रूपमा राखिएको छ। यसलाई देवनागरी लिपिमा लेख्ने गरिन्छ। मगही भाषी प्रयोगकर्ताहरूको सङ्ख्या सन् २००२ मा लगभग १ करोड ३० लाख रहेका छन्। मुख्य रूपले यो भारतको बिहार प्रदेशको गया, पटना, राजगीर, नालन्दा, जहानाबाद, अरबल, नवादा र औरङ्गाबादको इलाकाहरूमा बोलिने गरिन्छ।

मगहीलाई धार्मिक भाषाको रूपमा पनि पहिचान रहेको छ। कयौँ जैन धर्मग्रन्थ मगही भाषामा लेखिएका छन्। मुख्य रूपले वाचिक परम्पराको रूपमा यो आजसम्म पनि जीवित रहेको छ। मगहीको पहिलो महाकाव्य गौतम महाकवि योगेशद्वारा सन् १९६०-६२ को बीचमा लेखिएको छ। दर्जनभन्दा बेसी पुरस्कारहरूबाट सम्मानित योगेश्वर प्रसाद सिन्हा योगेश आधुनिक मगही भाषाको सबभन्दा लोकप्रिय कवि मानिएको छ। भारतमा २३ अक्टुबरको दिन उहाँको जयन्तिमा मगही दिवसको रूपमा मनाइने गरिन्छ।

इतिहास

केही भारतीय विद्वानहरूको धारणा यो पनि रहेको छ की मगही संस्कृत भाषाबाट विकसित इन्डो-आर्यन भाषा परिवारको एउटा भाषा हो, तर महावीर जैन र गौतम बुद्ध दुईटा महापुरुषको उपदेशको भाषा मागधी भाषामा लेखिएको छ। बुद्धद्वारा भाषाको प्राचीनतामाथि प्रश्न गर्दा स्पष्ट रूपले भन्न सकिन्छ- सा मागधी मूल भाषा। अतः मगही मागधीबाट विकसित भाषा हो।

मगधीका पूर्वज, मगधी प्राकृत, भारतीय उपमहाद्वीपमा गठित। यो क्षेत्र मगधको प्राचीन साम्राज्यको एउटा हिस्सा थियो, जसको मूल गङ्गा नदीको दक्षिणमा रहेको बिहारको क्षेत्र थियो।

मगही नाम सीधा मगधी शब्दबाट लिइएको हो, र मगहीको शिक्षित वक्ता यसलाई मगहीको साटो मगधी भन्न रुचाउने गर्दछन्। व्याकरणवादी कच्छायनोले मगधीको महत्त्वलाई लेखे, "यो एक भाषा हो जो सबै भाषाहरूको जननी हो; पुरुष र ब्राह्मणहरूले यसलाई कल्पको प्रारम्भमा भनेका थिए , जो पहिले एउटा मानवको सहमति नै थिएन, र यहाँसम्म ​​कि सर्वोच्च बुद्धले पनि भनेका थिए। यो मगधी हो। " मगधी भाषा को आफ्नो वर्तमान स्वरूपमा विकास अज्ञात नै छ। यधपि, भाषाको विद्वान यो निष्कर्षमा पुगेका छन् कि मगही असमिया, बङ्गाली, भोजपुरी, मैथिली र उडीयाको साथै मिथिला प्राकृतबाट उत्पन्न भएको छ वा ८औँ देखि ११औँ शताब्दी बीच बङ्गाली प्राकृत हुन सक्छ। यी अलग-अलग भाषाहरूले स्वयम् लाई अलग गरी हाले र विकास र विकासको आफ्नो कोर्स गरी हाले। तर यो निश्चित नै भको छैन कि वास्तवमा यो कहिले भएको हो। यो शायद यस्तो अज्ञात अवधि थियो जसको बीच आधुनिक भारतीय भाषाहरूले आधुनिक आकार लिन शुरू गरी दिएका थिए। १२औँ शताब्दीको अन्त सम्म, अपभ्रंशको विकास आफ्नो चरमोत्कर्षमा पुगिसकेको थियो। गुजराती, मराठी, बङ्गाली, असमी, उडीया, मैथिली र अन्य आधुनिक भाषाहरूले १४औँ शताब्दीको शुरुवातमा आफ्नो साहित्यिक लेखनमा निश्चित रूपले आकार लिएका थिए। मगधी को अलग-अलग आकारलाई सरहपा र कौहपाद्वारा लेखिएका दोहाकोशामा हेर्न सकिन्छ। मगध प्रशासनको सङ्क्रम कालको​ कारण मगहीलाई एउटा झटका लागेको थियो। परम्परागत रूपले, घुमन्ते मान्छे यो भाषामा लामो-लामो महाकाव्य कविताहरू को सिर्जना गरेका छन्, र यसको कारण यो थियो कि "मगही" शब्दको अर्थ "एक बार्ड" थियो। कथित रूपले सामान्यतया यसको लागि प्रयोग हुने स्क्रिप्ट हो। मगहीमा उच्चारण मैथिलीको जस्तै व्यापक रहेको छैन र प्रत्येक व्यक्तिका लागि अनेकौँ मौखिक रूप छन्। ऐतिहासिक रूपले, मगहीको कुनै प्रसिद्ध लिखित साहित्य रहेको थिएन। पूरा क्षेत्रमा अनेकौँ लोकप्रिय गीतहरू छन्, जसमा भाषा बोलिने गरिन्छ, र घुम्ने बार्ड विभिन्न लामो-लामो महाकाव्य कविताहरूको सिर्जना गरे जो पूरा उत्तर भारतमा कमोबेश ले प्रसिद्ध रहेको छ। मगही बोलिने क्षेत्रमा लोक गायक राम्रै सङ्ख्यामा गाथागीत गाउने गर्दछन्। उर्दुको परिचय स्थानीय भाषाहरूको लागि एउटा झटका थियो किनकी यसको फारसी लिपि स्थानीय मान्छेहरूका लागि विदेशी थियो।

हिन्दी भाषालाई प्रसिद्ध बनाउने पहिलो सफलता बिहारमा १८८१ मा भएको थियो, जब हिन्दीले उर्दुलाई प्रान्तको आधिकारिक भाषाको रूपमा विस्थापित गरिदियो। स्वतन्त्रता पछि, बिहार राजभाषा अधिनियम, १९५० को माध्यमले हिन्दीलाई एकमात्र आधिकारिक दर्जा दिइएको थियो।

मगही भाषीहरू

मगधीका अनेकौँ उप-भाषाहरू रहेका छन्। यो त्यो क्षेत्रमा बोलिने गर्दछ, जसले मगधको प्राचीन राज्यको मुख्य भागहरूको गठन गरेका थिए - पटना, नालन्दा, गया, जहानाबाद, अरबल, औरङ्गाबाद, लखीसराय, शेखपुरा र नवादा र मुङ्गेरको आधुनिक जिल्लाहरू। मगही, उत्तरमा गङ्गाको किनारा मिथिलामा बोलिने मैथिलीको विभिन्न रूपहरूले घेरिएको छ। पश्चिममा यो भोजपुरीले घेरिएको छ, उत्तर पूर्वमा यो मैथिली र अङ्गिकाले घेरिएको छ। मगहीको मिश्रणलाई खोरठाको रूपमा पनि चिनिन्छ, जो झारखण्डको उत्तरी छोटानागपुर डिभिजनमा गैर-आदिवासी जनसमुदायद्वारा बोलिने गरिन्छ, जसमा बोकारो, चतरा, धनबाद, गिरिडीह, हजारीबाग, कोडरमा र रामगढ जिल्लाहरू शामिल रहेका छन्। दक्षिणी बिहार र उत्तरी झारखण्डका मानिसहरू अधिकतम मगधी भाषा बोल्ने मानिसहरू छन्। मगही पश्चिम बङ्गालको मालदा जिल्लामा पनि बोलिने गरिन्छ।२०११ को जनगणना अनुसार, लगभग १४.७ मिलियन मगाधी वक्ता रहेका थिए। अधिकांश मगही-वक्ताहरूका लागि, हिन्दी उनीहरूको भाषाको सामान्य नाम हो। मगधी बोल्ने मानिसहरूको सङ्ख्या अविश्वसनीय स्रोतहरूको कारण इङ्गित गर्नु मुश्किल नै रहेको छ।

लिपिहरू र साहित्यिक परम्परा

मगधीलाई सामान्यतया देवनागरी लिपिलाई उपयोग गरेरै लेखिने गरिन्छ। मागधीको एक पछि अर्को गरी विकसित स्क्रिप्ट कैथी हो। मगही क्षेत्रमा विद्वानहरूद्वारा मगधीका लागि एउटा साहित्यिक परम्परालाई पता लगाउन र पहिचान गराउने प्रयास गरिएको छ। मगधीलाई लोक साहित्यको समृद्ध परम्परा हो, र आधुनिक समयमा साहित्यिक लेखनको प्रकाशनमा विभिन्न गतिविधिहरू भएका छन्। मगही परिषद्को स्थापना १९५२ मा पटनामा भएको थियो, जसलाई बिहार मगही मण्डलको नाम दिइएको थियो। मगधी, एक पत्रिका, त्यहि समयमा शुरू भएको थियो, जसको नाम फेरेर बिहान राखिएको थियो, जसको अर्थ हुन्छ "भोलि" वा​ आउने बिहानी। पछि अखिल भारतीय मगही साहित्य सम्मेलनको स्थापना डा. राम प्रसाद सिंहले सन् १९७७ मा गरेका थिए र एक प्रसिद्ध पत्रिका "मगही लोक" प्रकाशित गरे। मगही एकेडेमीद्वारा एउटा-दुइटा गरी धेरै प्रसिद्ध मासिक पत्रिका शुरू गरे, गया को डा. राम प्रसाद सिंहद्वारा सम्पादित गरिएको थियो। एउटा अन्य पत्रिका "मगधी" अखिल भारतीय मगही भाषा सम्मेलनद्वारा प्रकाशित हुन्छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• मागधी प्राकृत
• अर्धमागधी