तनहुँ जिल्ला

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
तनहुँ
नेपालको नक्शामा तनहुँ जिल्ला (रातो)को अवस्थिति
नेपालको नक्शामा तनहुँ जिल्ला (रातो)
देश नेपाल
प्रदेशगण्डकी प्रदेश
जिल्लातनहुँ जिल्ला
सदरमुकामदमौली
क्षेत्रफल
 • जम्मा१,५४६ किमी (५९७ वर्ग माइल)
उच्चतम उचाई
२,१३४ मिटर (७००१ फिट)
न्यूनतम उचाई
१८७ मिटर (६१४ फिट)
जनसङ्ख्या
 (वि. सं. २०६८)नेपालको राष्ट्रिय जनगणना[१][२]
 • जम्मा३२३,२८८
 • घनत्व२०९/किमी (५४०/वर्ग माइल)
जातीयता
 • मुख्य जातीयताब्राह्मण, क्षेत्री, मगर, गुरुङ, नेवार
भाषा
 • मुख्य भाषाहरूनेपाली, मगर, गुरुङ भाषा
समय क्षेत्रयुटिसी+५:४५ (नेपालको प्रमाणिक समय)
क्षेत्रीय सङ्केत+९७७-६५
गाविस संख्या३७
नगरपालिकाहरू
वेबसाइटwww.ddctanahun.gov.np

तनहुँ जिल्ला नेपालको गण्डकी प्रदेशमा पर्ने एउटा पहाडी जिल्ला हो । दमौली बजार यसको सदरमुकाम हो ।[३] नेपालको साबिकको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत गण्डकी अ‍ञ्चलको दक्षिण पूर्वमा अवस्थित तनहुँ जिल्ला मुलत: महाभारत श्रृङखला र मध्य पहाडी भु-भागमा पर्ने विकासोन्मुख जिल्ला हो । यो काठमाडौंबाट १०० कि. मी. पश्चिम र पोखराबाट १९ कि. मी. पूर्वमा अवस्थित छ । मानचित्रमा यो जिल्ला ८३°७५ " देखि ८४°३४" पूर्वी देशान्तर, २७°३" देखि २८°०५" उत्तरी अक्षांश सम्म फैलिएको छ । यसको क्षेत्रफल १५४६ वर्ग कि.मी अथवा कुल नेपालको भूभागको १.०५% रहेको छ ।[३]

परिचय[सम्पादन गर्नुहोस्]

गण्डकी नदीको जलप्रवाह क्षेत्रसँग आवद्ध यस जिल्लामा सीमा नदीको रूपमा पूर्वी दिशामा मर्स्याङ्दीत्रिशुली नदी तथा दक्षिणमा कालीगण्डकी वहन्छ भने जिल्लाको मध्य भागमा मादीसेती नदी प्रवाहित हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकतम उचाई भएका पहाडहरूमा छिम्केस्वरी २१३४ मि., सौगातकोट २२१५ मि., कोटाथाम १६३० मि., राईपुरकोट १५४१ मि., मिर्लुङ्गकोट [[१]]१६५० मि. र चोक १४२९ मिटर आदि हुन भने सबैभन्दा होचा वस्तीहरूमा देवघाट १८७ मि., कोता २१० मि., दमौली ३२० मि. आदि हुन । यसप्रकारको तनहूँको अधिकांश भूभाग ३०० मि. - १२०० मि. बीचको होचो पहाडी भूभागमा पर्दछ । यस जिल्लाको पूर्वमा चितवनगोर्खा, पश्चिममा स्याङ्गजा, उत्तरमा कास्कीलमजुङ तथा दक्षिणमा पाल्पा, नवलपरासीचितवन जिल्ला रहेका छन् ।[३]

जनसङ्ख्या[सम्पादन गर्नुहोस्]

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार तनहुँ जिल्लाको कूल जनसङ्ख्या ३,२३,२८८ जना मध्ये पुरुष १,४३,४१० जना र महिला १,७९,८७८ रहेका छन् ।[१] जनघनत्व २०९ प्रति कि.मि छ भने ग्रामिण जनसङ्ख्या १,८७,८८२ रहेको छ।

शैक्षिक विवरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

तनहुँ जिल्ला मा साक्षरता ७४.८% (२०६८ को जनगणना अनुसार) रहेको छ जस मध्ये महिला ६७.९% र पुरुष ८३.7% साक्षर छन् । बाल विकास केन्द्र ४९६, प्राथमिक विद्यालय ३७९, निम्न माध्यमिक विद्यालय १०३, माध्यमिक विद्यालय १०२, उच्च माध्यमिक विद्यालय ६२ र क्याम्पस १३ रहेका छन् |[३]

जिल्लाको नामाकरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

तनहुँको नामाकरण विषयमा विभिन्न विद्वानहरूले फरक-फरक मत पेश गरेका छन्। यसको नामाकरण बारे सत्यतथ्य प्रमाण प्राप्त गर्न नसकिए पनि प्राप्त जानकारी अनुसार तनहुँको राजधानी तनहुँसुर वरपरका ३ वटा चुचुराहरू जहाबाट तनहुँ राज्यको सुरक्षा व्यवस्था हेरिन्थ्यो सोहि ३ चुचुरालाई आधार मानेर भएर कालान्तरमा तनङ्गु र पछि तनहु हनु गएको हो । "वासुदेव रसानन्द" संस्कृत ग्रन्थमा तनहुको तात्पर्य "त्रितङ्गु राजधन्यो" भनेर लखेको पनि पाइन्छ । यस भेगका प्रमुख स्थानको नाउँको पछाडि "हुँ" ("काहुँ, मान्हुँ आदि) भनिने गरेकोले "तनङ्ग"मा "हुँ" थपिएर "तर्नङ्गहु" हुदै तनहुँ भएको पनि उत्तिकै पत्यारिलो देखिन्छ । प्राचीन समयमा तनहुँको दुई ठाउँमा तमारे र तामिन भन्ने गाउँ थिए र ती गाउँको नाउँबाट अपभ्रंश भएर पछि तनहुँ रहनुका साथै तनहुँ राजधानी रहेको तनहुँसुरमा र दमौली माथिको मानङ्गु डाडँमा क्रमशः चिउडो सानो भएका (तनहुनु) र चिउँडो ठूलो भएका (महाहनु) श्रृषिले तपस्या गरको हुनाले आज यस रूपमा तनहुँ र मानहुँ नाम बन्न/रहन गएको भन्ने पनि किंबदन्ती छ ।[३] अरु पनि मान्यताहरु छन्। मगर भाषामा काहूँ (काट हूँक) एकबाँस, मान्हूँ (मानी न्हूँ) मानीढुंगा र तनहूँ (टान न्हूँ) तानढुङ्गाबाट नामाकरण भएको हो । किनभने त्यस वरपर सबै स्थानका नाम पद मगर भाषासंग नजिक छन् । कलेस्ती, रम्घा, चु्दी, ब्यासडी, बुलडी, माँडी, छाप्डी, गुणाडी, खुँदी, कुन्हूँ आदि ।

जिल्लाको इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

तनहँ जिल्लाको इतिहास हेर्दा यो जिल्ला केवल एउटा जिल्लाको नाम मात्र रहको पाइदैन। नेपाल एकीकरण हुनु पुर्व चौविसे राज्यहरु मध्ये जमिन, धन र जनशक्तिमा सम्पन्न तनहुँ राज्य वर्तमान तनहुँ र चितवन जिल्लाका अतिरिक्त भारतको विहार राज्यको पश्चिमी चम्पारन जिल्ला अन्तर्गत रामनगर तथा वेतियाको भू-भागसम्म फैलिएको थियो। वि.स १६१० देखि १८३९ सम्मको २३० वर्षे अवधिसम्म पृथक अस्तित्वमा रही पाल्पाली राजा मणिमुकुन्द सेनका वंशज ९ जना सेनवंशी राजाहरु द्वारा शासित तनहुँ राज्य श्री ५ रणबहादुर शाह र राजमाता राजेन्द्रलक्ष्मीको शासनकालको एकीकरण अभियानमा नेपाल अधिराज्यमा गाभिन गयो।[४]

प्रमुख धार्मिक स्थलहरु[सम्पादन गर्नुहोस्]

तनहुँ जिल्लाको एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थलका रूपमा परिचित ढोरबराहि मन्दिर
  • व्यास गुफा, दमौली
  • पराशर गुफा
  • पञ्च मन्दिर, दमौली
  • तनहुँ कालिका मन्दिर
  • टिन खोला मन्दिर, खैरेनीटार
  • सहिद तनहुँ जंगल पार्क
  • ठुलो पहरो गुफा, म्याग्दे गाउँपालिका
  • छाब्दि बाराही मन्दिर, छाब्दि
  • देवघाट
  • छिम्केश्वरी मन्दिर
  • मादिसेती संगम स्थल
  • सिद्ध गुफा, (दक्षिण एसियाको सर्बाधिक ठूलो गुफा)
  • ढोरबराहि मन्दिर, शुक्लागण्डकि नगरपालिका
  • अकला मन्दिर

प्रसिद्ध व्यक्तित्वहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

तनहुँले जन्माएका धेरै शिक्षा, साहित्य, कला, राजनीति, पत्रकारिता, उद्योग, वाणिज्य आदि क्षेत्रका विशिष्ट व्यक्तित्वहरूमध्ये केहीको सूची यसप्रकार छ ।[५]

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. १.० १.१ "नेपालको राष्ट्रिय जनगणना २०६८ (गाविस तह)", राष्ट्रिय योजना आयोग, नेपाल सरकार, नोभेम्बर २०१२, अन्तिम पहुँच नोभेम्बर २०१२ 
  2. "नेपालका जिल्लाहरूको सम्पूर्ण विवरण (जनसङ्ख्या, क्षेत्रफल, सदरमुकाम )", http://www.statoids.com/ynp.html 
  3. ३.० ३.१ ३.२ ३.३ ३.४ "जिल्ला विकास समिति, तनहुँ (तनहुँ जिल्लाको पार्श्वचित्र)", जिल्ला विकास समिति, तनहुँ, नेपाल सरकार। 
  4. जिल्ला विकास समितिको कार्यालय, तनहुँ आ.व २०७३/०७४ प्रकाशन
  5. मिश्र, डिल्लीराम, नेपाल अधिराज्यमा तनहुँ, २०४७

यो पनि हेर्नुहोस्[सम्पादन गर्नुहोस्]



बाह्य कडीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]