सिन्धी भाषा

सिन्धी
سِنڌِي • सिन्धी
सिन्धी फारसी लिपिमा लेखिएको (माथि) र देवनागरी (तल)
मूलभाषी	पाकिस्तान, भारत
क्षेत्र	सिन्ध र छिमेकी क्षेत्रहरूमा सीमा नजिक (जस्तै कच्छ र बलुचिस्तान)
रैथाने(हरू)	सिन्धी जाति
मातृभाषी वक्ता	३.२ करोड
भाषा परिवार	भारोपेली भाषा परिवार आर्य इरानेली आर्य उत्तरपश्चिमी आर्य सिन्धी
लिपि	फारसी वर्णमाला (आधिकारिक, पाकिस्तान) देवनागरी (सह-अधिकारी, भारत)
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	पाकिस्तान सिन्ध भारत
नियामक संस्था	सिन्धी भाषा प्राधिकरण (पाकिस्तान) सिन्धी भाषा प्रवर्द्धनका लागि राष्ट्रिय परिषद् (भारत)
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-१	sd
आइएसओ ६३९-२	snd
आइएसओ ६३९-३	snd
ग्लोटोलग	sind1272  सिन्धी
भाषाविद् प्रयोगशाला	59-AAF-f
सन् २०१७ को पाकिस्तान जनगणनाअनुसार प्रत्येक पाकिस्तानी जिल्लामा सिन्धी भाषालाई आफ्नो मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्ने मानिसहरूको अनुपात

सिन्धी एक आर्य भाषा हो जुन पाकिस्तानको सिन्ध प्रान्तको मूल भाषा हो, जुन ३.४ करोड भन्दा बढी मानिसहरूले बोल्दछन्, जहाँ यसको आधिकारिक स्थिति छ। यो भाषा भारतमा थप १७ लाख मानिसहरूद्वारा पनि बोलिन्छ, जहाँ यो एक अनुसूचित भाषा हो, कुनै पनि राज्य-स्तरीय आधिकारिक स्थिति बिना। मुख्य लेखन प्रणाली फारसी वर्णमाला हो, जुन सिन्धी साहित्यको अधिकांश समय प्रयोग गरिन्छ र हाल पाकिस्तानमा प्रयोग गरिएको एक मात्र लिपि हो। भारतमा फारसी वर्णमाला र देवनागरी दुवै प्रयोग गरिन्छ।

सिन्धीको १०औँ शताब्दीदेखि प्रमाणित इतिहास छ। सन् ७१२ मा उमय्यद विजय पछि फारसी र अरबी भाषाबाट प्रभाव पार्ने पहिलो आर्य भाषाहरूमध्ये सिन्धी पनि एक थियो। मध्यकालीन कालमा सिन्धी साहित्यको विकास भएको थियो, जसमध्ये सबैभन्दा प्रसिद्ध १८औँ शताब्दीका शाह अब्दुल लतिफ भिट्टाईको धार्मिक र रहस्यवादी कविता हो। सन् १८४३ मा ब्रिटिस शासनको अधीनमा आधुनिक सिन्धीलाई बढावा दिइयो, जसले गर्दा १९४७ पछि स्वतन्त्र पाकिस्तानमा भाषाको वर्तमान स्थिति भयो।

इतिहास

"सिन्धी" नाम सिन्धु नदीको मूल नाम संस्कृत सिन्धुबाट लिइएको हो, जसको मुखद्वीपमा सिन्धी बोलिन्छ। आर्य परिवारका अन्य भाषाहरू जस्तै सिन्धी पनि पुरानो आर्य (संस्कृत) बाट मध्य आर्य (पाली, माध्यमिक प्राकृत, र अपभ्रंश) हुँदै आएको हो। २०औँ शताब्दीका जर्ज अब्राहम ग्रियर्सन जस्ता पश्चिमी विद्वानहरूले सिन्धी विशेष गरी अपभ्रंशको व्राकाटा बोलीबाट आएको विश्वास गरे (मार्कण्डेय ऋषिद्वारा सिन्धु-देसामा बोलिने, आधुनिक सिन्धसँग मिल्दोजुल्दो) तर पछिको कामले यसलाई असम्भव देखाएको छ।

मध्ययुगीन सिन्धी साहित्य मुख्यतया धार्मिक शैलीको छ, जसमा समकालीन सूफी र अद्वैत वेदान्त कविता समावेश छ, जुन भक्ति भक्ति परम्पराको उत्तरार्द्ध हो। सिन्धीका महान् कवि शाह अब्दुल लतीफ भित्तई (१६८९/१६९०-१७५२) थिए, जसका श्लोकहरू उनका अनुयायीहरूले शाह जो रिसालोमा सङ्कलन गरेका थिए। मुख्यतया सूफी भए तापनि उनका श्लोकहरूले परम्परागत सिन्धी लोककथाहरू र सिन्धको सांस्कृतिक इतिहासका पक्षहरूको पनि वर्णन गरेका छन्।

सिन्धी भाषामा छापिएको पहिलो कृतिसन् १८६७ मा बम्बईको मुहम्मदी प्रेसमा प्रकाशित भएको थियो। यसमा सिन्धका प्रसिद्ध धार्मिक विद्वानहरूमध्ये एक मुहम्मद हाशिम थट्टवीद्वारा पद्यमा सेट गरिएका इस्लामी कथाहरू समावेश थिए। सन् १९४७ मा भारतको विभाजनको परिणामस्वरूप अधिकांश सिन्धी भाषीहरू पाकिस्तानको नयाँ राज्यमा समाप्त भए, जसले सिन्धीहरूको लागि एक बलियो उप-राष्ट्रिय भाषिक पहिचान स्थापित गर्न एक धक्का सुरु गर्यो। सन् १९८० को दसकमा उर्दु र अन्ततः सिन्धी राष्ट्रवाद थोपरिएको विरोधमा यो प्रकट भयो।

पाकिस्तान र भारतमा समकालीन सिन्धी लेखनको भाषा र साहित्यिक शैली २०औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा उल्लेखनीय रूपमा भिन्न थियो; पूर्व देशका लेखकहरू उर्दुबाट व्यापक रूपमा उधारो लिइरहेका थिए, जबकि उत्तरार्द्धका लेखकहरू हिन्दीबाट अत्यधिक प्रभावित थिए।

भौगोलिक वितरण

पाकिस्तानमा सन् २०१७ को जनगणनाअनुसार सिन्धी भाषा ३ करोड २ लाख ६० हजार जनसङ्ख्याको पहिलो भाषा हो जुन देशको कुल जनसङ्ख्याको १४.६ प्रतिशत हो। तीमध्ये २ करोड ९५ लाख सिन्धमा पाइन्छन्, जहाँ यो प्रान्तको कुल जनसङ्ख्याको ६२ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ।

भारतमा सिन्धी मातृभाषा बोल्नेहरूलाई निम्न राज्यहरूमा वितरण गरिएको थियो:

(भारत कुल: २,७७२,२६४)

सन् २०११ को जनगणना तथ्याङ्क

राज्य	जनसङ्ख्या
गुजरात	१,१८४,०२४
महाराष्ट्र	७२३,७४८
राजस्थान	३८६,५६९
मध्य प्रदेश	२४५,१६१
छत्तीसगढ	९३,४२४
दिल्ली	३१,१७७
उत्तर प्रदेश	२८,९५२
असम	१९,६४६
कर्नाटक	१६,९५४
आन्ध्र प्रदेश	११,२९९
तमिलनाडु	८,४४८
पश्चिम बङ्गाल	७,८२८
उत्तराखण्ड	२,८६३
ओडिशा	२,३३८
बिहार	२,२२७
झारखण्ड	१,७०१
हरियाणा	१,६५८
केरल	१,२५१
पन्जाब	७५४
गोवा	६५६
दादरा र नगर हवेली र दमन र दीव	८९४
मेघालय	२३६
चण्डीगढ	१३४
पुदुच्चेरी	९४
नागाल्यान्ड	८२
हिमाचल प्रदेश	६२
त्रिपुरा	३०
जम्मु र कश्मीर	१९
अन्डमन र निकोबार द्वीपसमूह	१४
अरुणाचल प्रदेश	१२
लक्षद्वीप	७
सिक्किम	२

आधिकारिक स्थिति

सिन्धी पाकिस्तानी प्रान्त सिन्धको आधिकारिक भाषा हो र भारतको अनुसूचित भाषाहरू मध्ये एक हो, जहाँ यसको कुनै पनि राज्य-स्तरीय स्थिति छैन। पाकिस्तानको स्थापना हुनुभन्दा पहिले सिन्धी सिन्धको राष्ट्रिय भाषा थियो। पाकिस्तानको सिन्ध विधानसभाले सिन्धका सबै निजी विद्यालयमा सिन्धी भाषा अनिवार्य रुपमा पढाउन आदेश दिएको छ। सिन्ध निजी शैक्षिक संस्था फारम बी (विनियम र नियन्त्रण) २००५ नियम अनुसार, "सबै शैक्षिक संस्थाहरूले बच्चाहरूलाई सिन्धी भाषा सिकाउन आवश्यक छ। सिन्धका शिक्षा तथा साक्षरता मन्त्री सैयद सरदार अली शाह र विद्यालय शिक्षा सचिव काजी शाहिद परवेजले सिन्धका सबै निजी विद्यालयमा सिन्धी शिक्षकहरूलाई काममा लगाउन आदेश दिएका छन्। सिन्धी सबै प्रान्तीय निजी विद्यालयहरूमा पढाइन्छ जुन म्याट्रिक प्रणाली पछ्याउँदछ र क्याम्ब्रिज प्रणाली पछ्याउनेहरू होइन।

सन् २०२३ मा 'मातृभाषा दिवस' को अवसरमा संस्कृतिमन्त्री सरदार अली शाहको अध्यक्षतामा सिन्ध विधानसभाले भाषाको प्रयोगलाई प्राथमिक तहसम्म विस्तार गर्ने र पाकिस्तानको राष्ट्रिय भाषाको रूपमा सिन्धीको दर्जा बढाउने सर्वसम्मत प्रस्ताव पारित गरेको थियो। भारत सरकारले सिन्धी भाषालाई भारतमा एक अनुसूचित भाषाको रूपमा कानून बनाएको छ, जसले यसलाई शिक्षाको लागि एक विकल्प बनाएको छ। कुनै पनि राज्य-स्तरीय स्थितिको अभावको बावजुद, सिन्धी अझै पनि भारतीय राज्य राजस्थानमा एक प्रमुख अल्पसङ्ख्यक भाषा हो।