कपिलवस्तु जिल्ला

कपिलवस्तु
जिल्ला
तिलौराकोट, ऐतिहासिक कपिलवस्तु राज्यको राजधानी
लुम्बिनी प्रदेशमा कपिलवस्तुको (गाढा पहेँलो) स्थान
देश	नेपाल
प्रदेश	लुम्बिनी प्रदेश
सदरमुकाम	कपिलवस्तु
सरकार
• प्रकार	जिल्ला समन्वय समिति
• अङ्ग	जिल्ला समन्वय समिति, कपिलवस्तु
क्षेत्रफल
• जम्मा	१७३८ किमी२ (६७१ वर्ग माइल)
जनसङ्ख्या  (२०७८)
• जम्मा	६८६७३९
• घनत्व	४००/किमी२ (१०००/वर्ग माइल)
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:४५ (नेपालको प्रमाणिक समय)
भाषाहरू	नेपाली, भोजपुरी, थारु

कपिलवस्तु जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशको एउटा जिल्ला हो। कपिलवस्तु नगरपालिकाको सदरमुकाम भएको जिल्लाले १,७३८ वर्ग किलोमिटर (६७१ वर्ग माइल) क्षेत्रफल ओगटेको छ र सन् २००१ मा ४८१,९७६ जनसङ्ख्या थियो, जुन २०११ मा बढेर ५७१,९३६ पुगेको थियो र पछि २०२१ को जनगणना अनुसार यो जिल्ला थप बढेर ६७१,९७६ पुगेको छ । केन्द्रका लागि ३ सिट र प्रदेश स्तरीय निर्वाचनका लागि ६ सिट छन् । । भौगोलिक हिसाबले जिल्लालाई तराईको समतल ठाउँ र तल्लो चुरे पहाडमा विभाजन गर्न सकिन्छ। कपिलवस्तुलाई पूर्वमा रुपन्देही जिल्ला, उत्तरपश्चिममा दाङ जिल्ला, उत्तरमा अर्घाखाँची जिल्ला, पश्चिममा बलरामपुर जिल्ला, भारतको उत्तर प्रदेश र दक्षिणमा सिद्धार्थनगर जिल्ला, उत्तर प्रदेशले घेरेको छ ।कपिलवस्तु जिल्ला (नेपाली: कपिलवस्तु जिल्ला ), प्राय: कपिलवस्तु, गौतम बुद्धको जन्मस्थल नेपालको लुम्बिनी प्रान्तको एउटा जिल्ला हो।

भूगोल र जलवायु

जिल्ला समुन्द्र सतहबाट ९३ देखि १,४९१ मिटर (३०५ देखि ४,८९२ फिट) को उचाइमा अवस्थित छ। भौगोलिक हिसाबले जिल्लालाई तराई तराईको तल्लो भूभाग र तल्लो चुरे पहाडमा विभाजन गर्न सकिन्छ। कपिलवस्तुलाई पूर्वमा रुपन्देही जिल्ला, दाङ जिल्ला उत्तरपश्चिम, अर्घाखाँची जिल्ला उत्तरमा, [[बलरामपुर जिल्ला, उत्तर प्रदेश|बलरामपुर जिल्ला] ले घेरिएको छ। ], अवध क्षेत्र, उत्तर प्रदेश, भारत पश्चिम र सिद्धार्थनगर जिल्ला, पूर्वाञ्चल क्षेत्र, उत्तर प्रदेश दक्षिणमा।

जलवायु क्षेत्र	उचाइ दायरा	क्षेत्रफलको %
तल्लो उष्णकटिबंधीय	३०० मिटर मुनि (१,००० फिट)	८६.८%
माथिल्लो उष्णकटिबंधीय	३०० देखि १,००० मिटर १,००० देखि ३,३००  फिट	१२.०%
उपोष्णकटिबंधीय	१,००० देखि २,००० मिटर ३,३०० देखि ६,६००  फिट	१.२%

गर्मीमा ४० डिग्री सेल्सियसभन्दा माथिको तापक्रम र जाडोमा १५ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रम रहन्छ। अत्यधिक गर्मी र चिसो हावापानीका कारण मानिसहरू क्रमशः भाइरल ज्वरो, डेंगु, मलेरिया आदि र चिसो र झाडापखालाबाट ग्रसित छन्।

नामाकरण

प्राचिनकालमा ऋषि कपिलद्वारा प्रतिपादित प्रकृती र पुरुषको द्वैदतामा आधारित दर्शनको जन्मभूमी भएका कारणले यस शाक्य गणराज्यको कपिलवस्तु नामाकरण गरिएको थियो। कक्रुछन्द बुद्धको जन्मभूमी गोटिहवा र कनकमुनी बुद्धको जन्मभूमी निग्लिहवा (निग्लीसागर) पनि यसै जिल्ला अन्तरगत पर्दछन्।

प्रशासनिक विभाजन

राजनैतिक विभाजन : संघीय संसदका लागि ३ निर्वाचन क्षेत्र र प्रदेश सभाका लागि ६ निर्वाचन क्षेत्र साथै ६ नगरपालिका ४ गाउँपालिका गरी १० स्थानीय तह जिल्लामा १० स्थानीय तहहरू छन्, जसमध्ये ६ नगरपालिका र ४ गाउँपालिका छन्।

कपिलवस्तु जिल्लाका स्थानीय तहहरू

स्थानीय तह	वडा सङ्ख्या	केन्द्र	जनसङ्ख्या
कपिलवस्तु नगरपालिका	१२	तौलिहवा	७६,३९४
वाणगङ्गा नगरपालिका	११	बाणगङ्गा	९६,७१४
बुद्धभूमि नगरपालिका	१०	हनुमानचोक	७६,५०७
शिवराज नगरपालिका	११	चन्द्राैटा	४९,९८८
कृष्णनगर नगरपालिका	१२	कृष्ण नगर	२०,३९५
महाराजगञ्ज नगरपालिका	११	महाराजगन्ज	५४,८००
मायादेवी गाउँपालिका	८	पकडी	४८,२१८
यशोधरा गाउँपालिका	८	बैदाैली	३८,९५२
शुद्धोधन गाउँपालिका	६	लवनी	४५,२०१
विजयनगर गाउँपालिका	७	खुरहुरिया	३६,९३७

भू–क्षेत्र टोपोग्राफि, भिरालोपन :

उत्तरमा चुरे पर्वतको श्रृङ्खलामा पर्ने चारकोसे झाडि र दक्षिणमा तराईको समथर भूमी तथा अनेकौं नदीनाला, अमूल्य वन सम्पदा र वन्य जन्तुहरु समेत प्रशस्त पाइने यस जिल्लालाई भू वनावटका आधारमा तीन भागमा बाँड्न सकिन्छ ।

क) उत्तरी भागको चुरे डाँडा : समुद्री १००० फिटसम्मको उचाइमा रहेको यो पहाड पूर्व-पश्चिम तर्फ फैलिएर बसेको छ ।

ख) मध्य भागको भावर क्षेत्र : यस जिल्लाको चुरे पहाडको फेदीबाट विस्तारै भिरालो पर्दै दक्षिणतिर यो क्षेत्र पर्दछ ।

ग) दक्षिणको समथर भूमि  : भावर क्षेत्र देखि दक्षिणमा भारत सम्म सिमाना जोडिएको भूभागसम्मको समथर भूमी यस क्षेत्रमा पर्दछ । यसको उचाई समुद्रको सतहबाट अधिकतम ७०० फिट पर्दछ । बाणगङ्गा नदीले यस जिल्लालाई २ भागमा विभाजित गरेको छ ।

मुख्य मुख्य प्राकृतिक, पुरातात्विक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक सम्पदाहरु

नदीनाला : वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।

ताल : जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।

पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरु : तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।

सांस्कृतिक सम्पदाहरु : समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि ।

चाडपर्व: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि ।

मेला : रामघाट मेला, लक्ष्मणघाट मेला, रामलिला मेला, थारु पर्व, शिवगढी मेला, हथौसा मेला आदि ।

व्यापारिक स्थानहरु : तौलिहवा, कृष्णनगर, चन्द्रौटा, गोरुसिंगे, जितपुर, पकडी, लवनी आदि ।

प्रशासन

जिल्लामा १० नगरपालिका छन्, जसमध्ये ६ सहरी नगरपालिका र चार ग्रामीण नगरपालिका छन्। यी निम्नानुसार छन्:

• कपिलवस्तु नगरपालिका
• बाणगंगा नगरपालिका
• बुद्धभूमि नगरपालिका
• शिवराज नगरपालिका
• कृष्णनगर नगरपालिका
• महाराजगञ्ज नगरपालिका
• मायादेवी गाउँपालिका
• यशोधरा गाउँपालिका
• शुद्धोधन गाउँपालिका
• विजयनगर गाउँपालिका

जनसंख्या

२०२१ को राष्ट्रिय जनसङ्ख्या तथा आवास जनगणना २०२१ मा कपिलवस्तु जिल्लाको कुल जनसङ्ख्या ६८६,७३९ रहेको बताइएको छ । पुरुष=337,604 र महिला=348604 र कुल घरपरिवारको संख्या 101,321 थियो डाटा स्रोत: केन्द्रीय तथ्याङ्क ब्यूरो, नेपाल सरकार।

संस्कृति

अवधी जातिहरू यस क्षेत्रका प्रमुख बासिन्दा हुन्, जुन तिनीहरूको संस्कृतिमा धेरै धनी छ। अवधी खाना प्रसिद्ध छ। जिल्लाका अधिकांश मानिसहरू सनातन संस्कृतिको पालना गर्छन् र अधिकांश जनसंख्या हिन्दू धर्म मान्छन्। त्यसैले विजयादशमी, दीपावली, होली, रामनवमी र नागपञ्चमी जस्ता चाडहरू धेरै लोकप्रिय छन्। पुरातन तौलेश्वरनाथ मन्दिर रहेको जिल्लाको राजधानी तौलिहवामा शिवरात्रि र श्रावण महिनामा ठूलो भीड लाग्ने गर्छ । कपिलवस्तु भगवान बुद्धको राज्य भएकोले वैशाख पूर्णिमा पनि भव्य रुपमा मनाइन्छ । थारुलगायत स्थानीय बासिन्दाले मकर संक्रान्ति (माघी) पर्व मनाउने गर्छन् । जिल्लाको उत्तरी भेगमा थारु समुदायको बसोबास छ ।

अर्थव्यवस्था

जिल्लाका अधिकांश जनता कृषिमा आश्रित छन् । धान जिल्लाको प्रमुख बाली हो । उखु महत्वपूर्ण नगदे बाली हो भने धेरै युवाहरू वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर छन् ।

फसल	मेट्रिक टनमा उत्पादन
धान	> १५०,०००
गहुँ	25,000-35,000
उखु	> 175,000
तेलको दाना	1,000-5,000

रुचाउने ठाउँहरू

विश्व मार्स क्षेत्र

जैवविविधता, सांस्कृतिक, पुरातात्विक र ऐतिहासिक सम्पदाहरू भएको क्षेत्र जुन युनेस्कोको विश्व सांस्कृतिक सम्पदाको सूचीमा समावेश गर्न प्रस्ताव गरिएको छ।

पुरातात्विक स्थलहरु

बाणगंगाको पूर्व, कोठीको पश्चिम, उत्तरतर्फ भारतीय सीमा र दक्षिणदेखि महेन्द्र राजमार्गको सिमानाभित्र बुद्धसँग सम्बन्धित १३८ भन्दा बढी ऐतिहासिक स्थल पहिचान भइसकेका छन् । जिल्लाको जंगल प्राकृतिक निकुञ्जका रूपमा उभिएको छ । बाणगंगा, कोइली, सुरई, चिराइ, भुटेरा र अन्य नदीहरूले जमिनलाई सिँचाइ दिन्छ। पुरातत्व विभाग (DoA) को नेतृत्वमा गरिएको पछिल्लो पुरातात्विक उत्खनन देशकै सबैभन्दा धेरै पुरातात्विक स्थल कपिलवस्तुमा रहेको पत्ता लागेको छ । विभागले जिल्लामा १३६ पुरातात्विक स्थल पहिचान गरेको छ।

जनसांख्यिकी

ढाँचा:ऐतिहासिक जनसंख्या 2011 नेपालको जनगणना को समयमा, कपिलवस्तु जिल्लाको जनसंख्या 571,936 थियो।

आफ्नो पहिलो भाषाको रूपमा, ४९.९% अवधी, १७.८% उर्दू, १७.०% नेपाली, ११.३% थारु, १.७% [ [मगर भाषा|मगर]], ०.९% मैथिली, ०.४% हिन्दी, ०.२% भोजपुरी, ०.२% नेवार, ०.१ % डोटेली, ०.१% गुरुङ, ०.१% खाम र ०.१% अन्य भाषाहरू।

जाति/जात: १८.२% मुसलमान, १२.३% थारु, १०.२% यादव, ८.५% पहाडी ब्राह्मण, ६.३% [[[ कुर्मी]], ४.०% छेत्री, ३.८% दुसध/पासवान/पसी, ३.७% चामर/हरिजन/राम, ३.५% मगर, ३.१% कहार, २.१% धोबी, २.१% केवाट, १.९% तेली, १.८% कामी, १.६% कथबनियन, १.३% [ [कोरी (जात)|कोरी]], १.३% अन्य तराई, १.२% तराई ब्राह्मण, १.१% बढाई, १.१% बाराई, १.१% हजाम/ठाकुर, ०.९% कलवार, ०.७% अन्य दलित, ०.७% मल्लाहा, ०.७% सन्यासी/दसनामी, ०.६% दमाई/ढोली, ०.६% हलवाई, ०.६% लोहार, ०.५% गदेरी/भेडीदार, ०.५% ठाकुरी, ०.४% लोध, ०.३% बंगाली, ०.३% [[कायस्थ] ]], ०.३% कोइरी/कुशवाहा, ०.३% मारवाडी, ०.३% नेवार, ०.२% धुनिया, ०.२% गुरुङ मानिसहरू धानुक, ०.१% कानु, ०.१% कुम्हार, ०.१% माझी, ०.१% माली, ०.१% नातुवा, ०.१% पत्थरकट्टा/कुशवाडिया, ०.१% [ [सुनार देश-एनपी]

धर्म: 80.6% [[नेपालमा हिन्दू धर्म र ०.१% अन्य।

साक्षरता: ५४.७% पढ्न र लेख्न सक्छ, ३.६% मात्र पढ्न र ४१.५% ले पढ्न र लेख्न सक्दैनन्। ढाँचा:स्पष्ट