कपिलवस्तु जिल्ला
कपिलवस्तु | |
---|---|
देश | नेपाल |
प्रदेश | लुम्बिनी प्रदेश |
सदरमुकाम | कपिलवस्तु |
सरकार | |
• प्रकार | जिल्ला समन्वय समिति |
• अङ्ग | जिल्ला समन्वय समिति, कपिलवस्तु |
क्षेत्रफल | |
• जम्मा | १७३८ किमी२ (६७१ वर्ग माइल) |
जनसङ्ख्या (२०७८) | |
• जम्मा | ६८६७३९ |
• घनत्व | ४००/किमी२ (१०००/वर्ग माइल) |
समय क्षेत्र | युटिसी+०५:४५ (नेपालको प्रमाणिक समय) |
भाषाहरू | नेपाली, भोजपुरी, थारु |
कपिलवस्तु जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशको एउटा जिल्ला हो। कपिलवस्तु नगरपालिकाको सदरमुकाम भएको जिल्लाले १,७३८ वर्ग किलोमिटर (६७१ वर्ग माइल) क्षेत्रफल ओगटेको छ र सन् २००१ मा ४८१,९७६ जनसङ्ख्या थियो, जुन २०११ मा बढेर ५७१,९३६ पुगेको थियो र पछि २०२१ को जनगणना अनुसार यो जिल्ला थप बढेर ६७१,९७६ पुगेको छ । केन्द्रका लागि ३ सिट र प्रदेश स्तरीय निर्वाचनका लागि ६ सिट छन् । । भौगोलिक हिसाबले जिल्लालाई तराईको समतल ठाउँ र तल्लो चुरे पहाडमा विभाजन गर्न सकिन्छ। कपिलवस्तुलाई पूर्वमा रुपन्देही जिल्ला, उत्तरपश्चिममा दाङ जिल्ला, उत्तरमा अर्घाखाँची जिल्ला, पश्चिममा बलरामपुर जिल्ला, भारतको उत्तर प्रदेश र दक्षिणमा सिद्धार्थनगर जिल्ला, उत्तर प्रदेशले घेरेको छ ।कपिलवस्तु जिल्ला (नेपाली: कपिलवस्तु जिल्ला ), प्राय: कपिलवस्तु, गौतम बुद्धको जन्मस्थल नेपालको लुम्बिनी प्रान्तको एउटा जिल्ला हो।
भूगोल र जलवायु
[सम्पादन गर्नुहोस्]जिल्ला समुन्द्र सतहबाट ९३ देखि १,४९१ मिटर (३०५ देखि ४,८९२ फिट) को उचाइमा अवस्थित छ।[१] भौगोलिक हिसाबले जिल्लालाई तराई तराईको तल्लो भूभाग र तल्लो चुरे पहाडमा विभाजन गर्न सकिन्छ। कपिलवस्तुलाई पूर्वमा रुपन्देही जिल्ला, दाङ जिल्ला उत्तरपश्चिम, अर्घाखाँची जिल्ला उत्तरमा, [[बलरामपुर जिल्ला, उत्तर प्रदेश|बलरामपुर जिल्ला] ले घेरिएको छ। ], अवध क्षेत्र, उत्तर प्रदेश, भारत पश्चिम र सिद्धार्थनगर जिल्ला, पूर्वाञ्चल क्षेत्र, उत्तर प्रदेश दक्षिणमा।
जलवायु क्षेत्र[२] | उचाइ दायरा | क्षेत्रफलको % |
---|---|---|
तल्लो उष्णकटिबंधीय | ३०० मिटर मुनि (१,००० फिट) | ८६.८% |
माथिल्लो उष्णकटिबंधीय | ३०० देखि १,००० मिटर १,००० देखि ३,३०० फिट |
१२.०% |
उपोष्णकटिबंधीय | १,००० देखि २,००० मिटर ३,३०० देखि ६,६०० फिट |
१.२% |
गर्मीमा ४० डिग्री सेल्सियसभन्दा माथिको तापक्रम र जाडोमा १५ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रम रहन्छ। अत्यधिक गर्मी र चिसो हावापानीका कारण मानिसहरू क्रमशः भाइरल ज्वरो, डेंगु, मलेरिया आदि र चिसो र झाडापखालाबाट ग्रसित छन्।
नामाकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्राचिनकालमा ऋषि कपिलद्वारा प्रतिपादित प्रकृती र पुरुषको द्वैदतामा आधारित दर्शनको जन्मभूमी भएका कारणले यस शाक्य गणराज्यको कपिलवस्तु नामाकरण गरिएको थियो। कक्रुछन्द बुद्धको जन्मभूमी गोटिहवा र कनकमुनी बुद्धको जन्मभूमी निग्लिहवा (निग्लीसागर) पनि यसै जिल्ला अन्तरगत पर्दछन्।
प्रशासनिक विभाजन
[सम्पादन गर्नुहोस्]राजनैतिक विभाजन : संघीय संसदका लागि ३ निर्वाचन क्षेत्र र प्रदेश सभाका लागि ६ निर्वाचन क्षेत्र साथै ६ नगरपालिका ४ गाउँपालिका गरी १० स्थानीय तह जिल्लामा १० स्थानीय तहहरू छन्, जसमध्ये ६ नगरपालिका र ४ गाउँपालिका छन्।[३]
स्थानीय तह | वडा सङ्ख्या | केन्द्र | जनसङ्ख्या |
---|---|---|---|
कपिलवस्तु नगरपालिका | १२ | तौलिहवा | ७६,३९४ |
वाणगङ्गा नगरपालिका | ११ | बाणगङ्गा | ९६,७१४ |
बुद्धभूमि नगरपालिका | १० | हनुमानचोक | ७६,५०७ |
शिवराज नगरपालिका | ११ | चन्द्राैटा | ४९,९८८ |
कृष्णनगर नगरपालिका | १२ | कृष्ण नगर | २०,३९५ |
महाराजगञ्ज नगरपालिका | ११ | महाराजगन्ज | ५४,८०० |
मायादेवी गाउँपालिका | ८ | पकडी | ४८,२१८ |
यशोधरा गाउँपालिका | ८ | बैदाैली | ३८,९५२ |
शुद्धोधन गाउँपालिका | ६ | लवनी | ४५,२०१ |
विजयनगर गाउँपालिका | ७ | खुरहुरिया | ३६,९३७ |
भू–क्षेत्र टोपोग्राफि, भिरालोपन :
[सम्पादन गर्नुहोस्]उत्तरमा चुरे पर्वतको श्रृङ्खलामा पर्ने चारकोसे झाडि र दक्षिणमा तराईको समथर भूमी तथा अनेकौं नदीनाला, अमूल्य वन सम्पदा र वन्य जन्तुहरु समेत प्रशस्त पाइने यस जिल्लालाई भू वनावटका आधारमा तीन भागमा बाँड्न सकिन्छ ।
क) उत्तरी भागको चुरे डाँडा : समुद्री १००० फिटसम्मको उचाइमा रहेको यो पहाड पूर्व-पश्चिम तर्फ फैलिएर बसेको छ ।
ख) मध्य भागको भावर क्षेत्र : यस जिल्लाको चुरे पहाडको फेदीबाट विस्तारै भिरालो पर्दै दक्षिणतिर यो क्षेत्र पर्दछ ।
ग) दक्षिणको समथर भूमि : भावर क्षेत्र देखि दक्षिणमा भारत सम्म सिमाना जोडिएको भूभागसम्मको समथर भूमी यस क्षेत्रमा पर्दछ । यसको उचाई समुद्रको सतहबाट अधिकतम ७०० फिट पर्दछ । बाणगङ्गा नदीले यस जिल्लालाई २ भागमा विभाजित गरेको छ ।
मुख्य मुख्य प्राकृतिक, पुरातात्विक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक सम्पदाहरु
[सम्पादन गर्नुहोस्]नदीनाला : वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।
ताल : जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।
पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरु : तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।
सांस्कृतिक सम्पदाहरु : समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि ।
चाडपर्व: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि ।
मेला : रामघाट मेला, लक्ष्मणघाट मेला, रामलिला मेला, थारु पर्व, शिवगढी मेला, हथौसा मेला आदि ।
व्यापारिक स्थानहरु : तौलिहवा, कृष्णनगर, चन्द्रौटा, गोरुसिंगे, जितपुर, पकडी, लवनी आदि ।
प्रशासन
[सम्पादन गर्नुहोस्]जिल्लामा १० नगरपालिका छन्, जसमध्ये ६ सहरी नगरपालिका र चार ग्रामीण नगरपालिका छन्। यी निम्नानुसार छन्:[४]
- कपिलवस्तु नगरपालिका
- बाणगंगा नगरपालिका
- बुद्धभूमि नगरपालिका
- शिवराज नगरपालिका
- कृष्णनगर नगरपालिका
- महाराजगञ्ज नगरपालिका
- मायादेवी गाउँपालिका
- यशोधरा गाउँपालिका
- शुद्धोधन गाउँपालिका
- विजयनगर गाउँपालिका
जनसंख्या
[सम्पादन गर्नुहोस्]२०२१ को राष्ट्रिय जनसङ्ख्या तथा आवास जनगणना २०२१ मा कपिलवस्तु जिल्लाको कुल जनसङ्ख्या ६८६,७३९ रहेको बताइएको छ । पुरुष=337,604 र महिला=348604 र कुल घरपरिवारको संख्या 101,321 थियो डाटा स्रोत: केन्द्रीय तथ्याङ्क ब्यूरो, नेपाल सरकार।
संस्कृति
[सम्पादन गर्नुहोस्]अवधी जातिहरू यस क्षेत्रका प्रमुख बासिन्दा हुन्, जुन तिनीहरूको संस्कृतिमा धेरै धनी छ। अवधी खाना प्रसिद्ध छ। जिल्लाका अधिकांश मानिसहरू सनातन संस्कृतिको पालना गर्छन् र अधिकांश जनसंख्या हिन्दू धर्म मान्छन्। त्यसैले विजयादशमी, दीपावली, होली, रामनवमी र नागपञ्चमी जस्ता चाडहरू धेरै लोकप्रिय छन्। पुरातन तौलेश्वरनाथ मन्दिर रहेको जिल्लाको राजधानी तौलिहवामा शिवरात्रि र श्रावण महिनामा ठूलो भीड लाग्ने गर्छ । कपिलवस्तु भगवान बुद्धको राज्य भएकोले वैशाख पूर्णिमा पनि भव्य रुपमा मनाइन्छ । थारुलगायत स्थानीय बासिन्दाले मकर संक्रान्ति (माघी) पर्व मनाउने गर्छन् । जिल्लाको उत्तरी भेगमा थारु समुदायको बसोबास छ ।
अर्थव्यवस्था
[सम्पादन गर्नुहोस्]जिल्लाका अधिकांश जनता कृषिमा आश्रित छन् । धान जिल्लाको प्रमुख बाली हो । उखु महत्वपूर्ण नगदे बाली हो भने धेरै युवाहरू वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर छन् ।
फसल | मेट्रिक टनमा उत्पादन |
---|---|
धान | > १५०,००० |
गहुँ | 25,000-35,000 |
उखु | > 175,000 |
तेलको दाना | 1,000-5,000 |
रुचाउने ठाउँहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]विश्व मार्स क्षेत्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]जैवविविधता, सांस्कृतिक, पुरातात्विक र ऐतिहासिक सम्पदाहरू भएको क्षेत्र जुन युनेस्कोको विश्व सांस्कृतिक सम्पदाको सूचीमा समावेश गर्न प्रस्ताव गरिएको छ।
पुरातात्विक स्थलहरु
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाणगंगाको पूर्व, कोठीको पश्चिम, उत्तरतर्फ भारतीय सीमा र दक्षिणदेखि महेन्द्र राजमार्गको सिमानाभित्र बुद्धसँग सम्बन्धित १३८ भन्दा बढी ऐतिहासिक स्थल पहिचान भइसकेका छन् । जिल्लाको जंगल प्राकृतिक निकुञ्जका रूपमा उभिएको छ । बाणगंगा, कोइली, सुरई, चिराइ, भुटेरा र अन्य नदीहरूले जमिनलाई सिँचाइ दिन्छ।[१] पुरातत्व विभाग (DoA) को नेतृत्वमा गरिएको पछिल्लो पुरातात्विक उत्खनन देशकै सबैभन्दा धेरै पुरातात्विक स्थल कपिलवस्तुमा रहेको पत्ता लागेको छ । विभागले जिल्लामा १३६ पुरातात्विक स्थल पहिचान गरेको छ।[५][६][७][८]
जनसांख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]ढाँचा:ऐतिहासिक जनसंख्या 2011 नेपालको जनगणना को समयमा, कपिलवस्तु जिल्लाको जनसंख्या 571,936 थियो।
आफ्नो पहिलो भाषाको रूपमा, ४९.९% अवधी, १७.८% उर्दू, १७.०% नेपाली, ११.३% थारु, १.७% [ [मगर भाषा|मगर]], ०.९% मैथिली, ०.४% हिन्दी, ०.२% भोजपुरी, ०.२% नेवार, ०.१ % डोटेली, ०.१% गुरुङ, ०.१% खाम र ०.१% अन्य भाषाहरू।[९]
जाति/जात: १८.२% मुसलमान, १२.३% थारु, १०.२% यादव, ८.५% पहाडी ब्राह्मण, ६.३% [[[ कुर्मी]], ४.०% छेत्री, ३.८% दुसध/पासवान/पसी, ३.७% चामर/हरिजन/राम, ३.५% मगर, ३.१% कहार, २.१% धोबी, २.१% केवाट, १.९% तेली, १.८% कामी, १.६% कथबनियन, १.३% [ [कोरी (जात)|कोरी]], १.३% अन्य तराई, १.२% तराई ब्राह्मण, १.१% बढाई, १.१% बाराई, १.१% हजाम/ठाकुर, ०.९% कलवार, ०.७% अन्य दलित, ०.७% मल्लाहा, ०.७% सन्यासी/दसनामी, ०.६% दमाई/ढोली, ०.६% हलवाई, ०.६% लोहार, ०.५% गदेरी/भेडीदार, ०.५% ठाकुरी, ०.४% लोध, ०.३% बंगाली, ०.३% [[कायस्थ] ]], ०.३% कोइरी/कुशवाहा, ०.३% मारवाडी, ०.३% नेवार, ०.२% धुनिया, ०.२% गुरुङ मानिसहरू धानुक, ०.१% कानु, ०.१% कुम्हार, ०.१% माझी, ०.१% माली, ०.१% नातुवा, ०.१% पत्थरकट्टा/कुशवाडिया, ०.१% [ [सुनार देश-एनपी]
धर्म: 80.6% [[नेपालमा हिन्दू धर्म र ०.१% अन्य।[१०]
साक्षरता: ५४.७% पढ्न र लेख्न सक्छ, ३.६% मात्र पढ्न र ४१.५% ले पढ्न र लेख्न सक्दैनन्।[११] ढाँचा:स्पष्ट
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ १.० १.१ "कपिलवस्तु जि.स.स", अन्तिम पहुँच अक्टोबर ७, २००८।[मृत कडी]
- ↑ The Map of Potential Vegetation of Nepal - a forestry/agroecological/biodiversity classification system, Forest & Landscape Development and Environment Series 2-2005 and CFC-TIS Document Series No.110., २००५, आइएसबिएन 87-7903-210-9, अन्तिम पहुँच नोभेम्बर २२, २०१३।
- ↑ "संक्षिप्त परिचय", कपिलवस्तु जिल्ला, अन्तिम पहुँच २०२३-०६-२७।
- ↑ "स्थानिय तह" (नेपालीमा), Ministry of Federal Affairs and General Administration, मूलबाट ३१ अगस्ट २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ अक्टोबर २०१८।
- ↑ "देशमा सबैभन्दा धेरै पुरातात्विक स्थलहरू कपिलवस्तुमा", The Himalayan Times (en-USमा), २०१८-०२-२३, अन्तिम पहुँच २०१९-०७-०४।
- ↑ [https: //thehimalayantimes.com/nepal/136-archaeological-sites-found/ "136 पुरातात्विक साइटहरू भेटियो"], The Himalayantimes (en-USमा), २०१८-०२-२४, अन्तिम पहुँच २०१९- ०७-०४।
- ↑ "136 कपिलवस्तुमा भेटिएका पुरातात्विक स्थलहरू", My Republica (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच २०१९-०७-०४।
- ↑ "कपिलवस्तु १३६ पुरातात्विक स्थलहरूको घर - NepalTourNews" (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०१९-०७-०४।
- ↑ NepalMap Language /table/?table=LANGUAGE&primary_geo_id=district-33&geo_ids=district-33,province-5,country-NP[स्थायी मृत कडी]
- ↑ Nepalmap Religion [१] वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२३-०३-१७ मिति
- ↑ NepalMap साक्षरता जिल्ला-३३,प्रान्त-५,देश-एनपी]