हिन्दी भाषा

हिन्दी
मानक हिन्दी
देवनागरी लिपिमा "हिन्दी" शब्द
मूलभाषी	भारत
क्षेत्र	उत्तरी भारत
मातृभाषी वक्ता	६१.५ करोड
भाषा परिवार	भारोपेली भाषा परिवार आर्य इरानेली आर्य केन्द्रीय पश्चिमी हिन्दी हिन्दुस्तानी हिन्दी
प्रारम्भिक रूप	शौरसेनी प्राकृत शौरसेनी अपभ्रंश पुरानो हिन्दी हिन्दुस्तानी कौरवी बोली
लिपि	देवनागरी (आधिकारिक) कैथी (ऐतिहासिक) महाजनी (ऐतिहासिक) लन्डा (ऐतिहासिक) रोमन (अनौपचारिक) देवनागरी ब्रेल
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	भारत बिहार छत्तीसगढ हरियाणा हिमाचल प्रदेश झारखण्ड मध्य प्रदेश राजस्थान उत्तर प्रदेश उत्तराखण्ड
नियामक संस्था	केन्द्रीय हिन्दी निर्देशालय
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-१	hi
आइएसओ ६३९-२	hin
आइएसओ ६३९-३	hin
हिन्दीको वितरण; २०११ को जनगणना अनुसार भारतमा मातृभाषा हिन्दी बोल्नेहरू

आधुनिक मानक हिन्दी, सामान्यतया हिन्दी भनेर चिनिन्छ, एक आर्य भाषा हो जुन मुख्य रूपमा उत्तरी भारतमा बोलिन्छ, र यसले उत्तरी, मध्य, पूर्वी र पश्चिमी भारतका भागहरू समेट्ने हिन्दी इलाका क्षेत्रको सम्पर्क भाषाको रूपमा सेवा गर्दछ। हिन्दीलाई हिन्दुस्तानी भाषाको मानकीकृत र संस्कृतीकृत दर्ताको रूपमा वर्णन गरिएको छ, जुन आफैँ मुख्य रूपमा दिल्लीको कौरवी बोली र उत्तर भारतको छिमेकी क्षेत्रहरूमा आधारित छ। देवनागरी लिपिमा लेखिएको हिन्दी, अङ्ग्रेजीसँगै भारत सरकारको दुई आधिकारिक भाषाहरूमध्ये एक हो। यो भाषा ९ राज्य र तीन केन्द्र शासित प्रदेशहरूमा आधिकारिक भाषा हो र अन्य तीन राज्यहरूमा थप आधिकारिक भाषा हो। हिन्दी पनि गणतन्त्र भारतको २२ अनुसूचित भाषाहरू मध्ये एक हो।

हिन्दी भाषा हिन्दी इलाकाको भाषिक भाषा हो। यो कम हदसम्म भारतका अन्य भागहरूमा पनि बोलिन्छ। भारत बाहिर, धेरै अन्य भाषाहरू आधिकारिक रूपमा "हिन्दी" को रूपमा मान्यता प्राप्त छन् तर यहाँँ वर्णन गरिएको मानक हिन्दी भाषालाई सन्दर्भ गर्दैन र यसको सट्टा अवधी र भोजपुरी जस्ता अन्य बोलीहरूबाट आएको भाषा हो। त्यस्ता भाषाहरूमा फिजीमा आधिकारिक हैसियत पाएको फिजी हिन्दी र सुरिनाम, ट्रिनिडाड र टोबागो र गयानामा बोलिने क्यारिबियाली हिन्दुस्तानी समावेश छन्।

लिपि र औपचारिक शब्दावली बाहेक, मानक हिन्दी मानक उर्दुको साथ पारस्परिक रूपमा सुगम छ, हिन्दुस्तानीको अर्को मान्यता प्राप्त दर्ताको रूपमा दुबैको साझा बोलचाल आधार हो। चिनियाँ, स्पेनी र अङ्ग्रेजी पछि हिन्दी संसारमा चौथो सबैभन्दा धेरै बोलिने पहिलो भाषा हो। यदि पारस्परिक रूपमा बुझ्न सकिने उर्दुसँग सँगै गणना गरियो भने, यो मन्डारिन र अङ्ग्रेजी पछि संसारमा तेस्रो सबैभन्दा धेरै बोलिने भाषा हो।

नामकरण

हिन्दी शब्द मूलतः सिन्धु गङ्गा मैदानका बासिन्दाहरूलाई जनाउन प्रयोग गरिएको थियो। यो शब्द फारसी भाषा هندی हिन्दी, जसको अर्थ "हिन्द (भारत) को वा सम्बन्धित"। "हिन्दी" र "हिन्दु" शब्दहरू पुरानो फारसीमा फर्किएका हुन् जसले यी नामहरू संस्कृत नाम सिन्धु नदीबाट लिइएको हो।

इतिहास

अन्य आर्य भाषाहरू जस्तै, हिन्दी वैदिक संस्कृतको प्रारम्भिक रूपको प्रत्यक्ष वंशज हो, शौरसेनी प्राकृत र शौरसेनी अपभ्रंश मार्फत, ७औँ शताब्दीमा देखा परेको थियो। दिल्ली सल्तनतको अवधिमा, जसले आजको उत्तर भारत, पूर्वी पाकिस्तान, दक्षिणी नेपाल र बङ्गलादेशलाई समेटेको थियो र जसको परिणामस्वरूप हिन्दु र मुस्लिम संस्कृतिहरूको सम्पर्कमा आएको थियो, पुरानो हिन्दीको संस्कृत र प्राकृत आधार फारसीबाट उधारो शब्दहरूद्वारा समृद्ध भयो र भाषाविकसित हुँदै गयो।

हिन्दुस्तानी स्थानीय भाषा भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको समयमा भारतीय राष्ट्रिय एकताको अभिव्यक्ति बनेको थियो, र उत्तरी भारतीय उपमहाद्वीपका मानिसहरूको साझा भाषाको रूपमा बोलिने क्रम जारी छ, जुन बलिउड चलचित्रहरू र गीतहरूको हिन्दुस्तानी शब्दावलीमा झल्किन्छ। आधुनिक मानक हिन्दी दिल्ली बोली, दिल्ली र वरपरको क्षेत्रको स्थानीय भाषामा आधारित छ, जुन अवधी र ब्रज भाषा जस्ता पहिलेको प्रतिष्ठा भाषाहरू प्रतिस्थापन गर्न आएको थियो। कौरवी बोलीबाट फारसी र अरबी शब्द निकासीबाट निस्किएको हो।

सन् १८८१ मा, बिहारले उर्दुलाई प्रतिस्थापन गर्दै हिन्दीलाई आफ्नो एकमात्र आधिकारिक भाषाको रूपमा स्वीकार गर्‍यो, र यसरी हिन्दीलाई अपनाउने भारतको पहिलो राज्य बन्यो। १४ सेप्टेम्बर १९४९ मा, भारतको संविधान सभाले भारतीय साम्राज्यमा उर्दुको अघिल्लो प्रयोगलाई प्रतिस्थापन गर्दै देवनागरी लिपिमा लेखिएको हिन्दीलाई गणतन्त्र भारतको आधिकारिक भाषाको रूपमा अपनायो।

आधिकारिक स्थिति

भारतीय संविधानको भाग १७ भारतीय राष्ट्रमण्डलको आधिकारिक भाषासँग सम्बन्धित छ। अनुच्छेद ३४३ अन्तर्गत, सङ्घको आधिकारिक भाषाहरू तोकिएको छ, जसमा देवनागरी लिपि र अङ्ग्रेजीमा हिन्दी समावेश छ:

(१) सङ्घको आधिकारिक भाषा देवनागरी लिपिमा हिन्दी हुनेछ। सङ्घको आधिकारिक उद्देश्यका लागि प्रयोग गरिने अङ्कहरूको रूप भारतीय अङ्कहरूको अन्तर्राष्ट्रिय रूप हुनेछ।

(२) उपधारा (१) मा जुनसुकै कुरा भए तापनि यो संविधान प्रारम्भ भएको पन्ध्र वर्षको अवधिसम्म अङ्ग्रेजी भाषा सङ्घका सबै आधिकारिक प्रयोजनका लागि प्रयोग भइरहनेछ जसका लागि यो प्रारम्भ हुनुभन्दा पहिले प्रयोग भइरहेको थियो। तर राष्ट्रपतिले उक्त अवधिमा कुनै पनि आधिकारिक प्रयोजनका लागि अङ्ग्रेजी भाषाको अतिरिक्त हिन्दी भाषा र देवनागरी सङ्ख्याको अन्तर्राष्ट्रिय रूपको अतिरिक्त भारतीय अङ्कको प्रयोग गर्न अख्तियारी दिन सक्नेछ।

भौगोलिक वितरण

भाषाहरूको हिन्दी परिवारका मातृभाषा वक्ताहरूको वितरण (भारत सरकारद्वारा परिभाषित; राजस्थानी, पश्चिमी पहारी, पूर्वी हिन्दी, अन्यहरू बीचमा) भारतमा।

  ०%

  १००%

हिन्दी भाषा उत्तरी भारतको भाषा हो (जसमा हिन्दी इलाका समावेश छ), साथै अङ्ग्रेजी को साथसाथै भारत सरकारको आधिकारिक भाषा पनि हो।

उत्तरपूर्वी भारतमा हाफलङ हिन्दी भनेर चिनिने पिडजिन हाफलङ, असममा बसोबास गर्ने मानिसहरूका लागि भाषाको रूपमा विकसित भएको छ जसले स्थानीय रूपमा अन्य भाषाहरू बोल्छन्। अरुणाचल प्रदेशमा, ५० भन्दा बढी बोलीहरू बोल्ने स्थानीयहरूका बीचमा हिन्दी भाषा भाषाको रूपमा देखा पर्यो।

उर्दु बोल्ने धेरै पाकिस्तानीहरूका लागि हिन्दी बुझ्न एकदमै सजिलो छ, जुन हिन्दी जस्तै, हिन्दुस्तानी भाषाको मानक दर्ता हो; साथै, भारतीय मिडियालाई पाकिस्तानमा व्यापक रूपमा हेरिन्छ। अफगानिस्तानको ठुलो जनसङ्ख्या, विशेष गरी काबुलमा, यस क्षेत्रमा बलिउड फिल्महरू, गीतहरू र कलाकारहरूको लोकप्रियता र प्रभावको कारणले हिन्दी-उर्दु बोल्न र बुझ्न सक्छन्।

हिन्दी पनि मधेशीहरूको ठुलो जनसङ्ख्या (उत्तर-भारतमा जरा भएका तर सयौँ वर्षमा नेपाल बसाइँ सरेका मानिसहरू) द्वारा पनि बोलिन्छ।

शब्दावली

परम्परागत रूपमा, हिन्दी शब्दहरूलाई तिनीहरूको व्युत्पत्ति अनुसार पाँच प्रमुख वर्गहरूमा विभाजन गरिएको छ:

• तत्सम: यी शब्दहरू हुन् जसको हिज्जे संस्कृतमा जस्तै हिन्दीमा पनि हुन्छ। तिनीहरूमा प्राकृत मार्फत संस्कृतबाट विरासतमा आएका शब्दहरू समावेश छन् जुन परिमार्जन बिना नै जीवित छन्, साथै थप आधुनिक समयमा संस्कृतबाट सीधै उधारिएका फारमहरू समावेश छन्। (उदाहरणको लागि: कर्म शब्द)
• अर्धतत्सम: त्यस्ता शब्दहरू सामान्यतया संस्कृतका पहिलेका ऋण शब्दहरू हुन् जसमा उधारो पछि ध्वनि परिवर्तनहरू भएका छन्। (जस्तै हिन्दी सूरज संस्कृतबाट सूर्य )
• तद्भव: यी स्वदेशी हिन्दी शब्दहरू हुन् जुन संस्कृतबाट ध्वनीशास्त्रीय नियमहरू पार गरेर व्युत्पन्न भएका छन् र संस्कृतबाट फरक हिज्जे गरिएका छन्। (जस्तै संस्कृत कर्म, शौरसेनी प्राकृत कम्म, र अन्ततः हिन्दी काम बन्छ)
• देशज: यी शब्दहरू हुन् जुन उधारो थिएँँनन् तर प्रमाणित आर्य भाषा शब्दहरूबाट पनि व्युत्पन्न हुँदैनन्।
• विदेशी: यसमा गैर-आदिवासी भाषाहरूका ऋण शब्दहरू समावेश छन्। यस श्रेणीमा सबैभन्दा धेरै बारम्बार स्रोत भाषाहरू फारसी, अरबी, अङ्ग्रेजी र पोर्तुगाली हुन्। (उदाहरणका लागि फारसीबाट قیلا किला "क़िला" हो)

नमुना पाठ

हिन्दी भाषामा मानव अधिकार सम्बन्धी विश्वव्यापी घोषणा पत्रको धारा १:

देवनागरी लिपिमा हिन्दी

अनुच्छेद 1(एक): सभी मनुष्य जन्म से स्वतन्त्र तथा मर्यादा और अधिकारों में समान होते हैं। वे तर्क और विवेक से सम्पन्न हैं तथा उन्हें भ्रातृत्व की भावना से परस्पर के प्रति कार्य करना चाहिँए।

अनुवाद नेपालीमा

धारा १. सबै व्यक्तिहरू जन्मजात स्वतन्त्र हुन् ती सबैको समान अधिकार र महत्व छ। निजहरूमा विचार शक्ति र सद्विचार भएकोले निजहरूले आपसमा भातृत्वको भावनाबाट व्यवहार गर्नु पर्छ।