मैथिली भाषा

मैथिली
𑒧𑒻𑒟𑒱𑒪𑒲 • मैथिली
देवनागरी र तिरहुता लिपिमा लेखिएको "मैथिली" शब्द
मूलभाषी	भारत र नेपाल
क्षेत्र	मिथिला
रैथाने(हरू)	मैथिल
मातृभाषी वक्ता	२.२ करोड
भाषा परिवार	भारोपेली भाषा परिवार आर्य इरानेली आर्य पूर्वी आर्य बिहारी मैथिली
प्रारम्भिक रूप	मागधी प्राकृत मागधी अपभ्रंश अवहट्ठ
आञ्चलिक भाषाहरू	ठेठी
लिपि	देवनागरी (आधिकारिक) कैथी (ऐतिहासिक) तिरहुता (ऐतिहासिक)
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	भारत झारखण्ड (अतिरिक्त) नेपाल कोशी प्रदेश (आधिकारिक प्रादेशिक) मधेश प्रदेश (आधिकारिक प्रादेशिक)
नियामक संस्था	साहित्य अकादमी, मैथिली अकादमी, मैथिली-भोजपुरी अकादमी, दिल्ली, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	mai
आइएसओ ६३९-३	mai
ग्लोटोलग	mait1250
भारत र नेपालका मैथिली भाषा बोल्ने क्षेत्र

अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग
भारतको संवैधानिक मान्यता प्राप्त भाषाहरू
श्रेणी
भारतीय गणतन्त्रको २२ आधिकारिक भाषाहरू
असमिया  · बङ्गाली  · बोडो  · डोगरी  · गुजराती हिन्दी  · कन्नड  · कश्मीरी  · कोङ्कणी  · मैथिली मलयालम  · मराठी  · मणिपुरी  · नेपाली ओडिया  · पन्जाबी  · संस्कृत  · सन्थाली  · सिन्धी तमिल  · तेलगु  · उर्दु
सम्बन्धित
भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूची आधिकारिक भाषा आयोग भारतका शास्त्रीय भाषाहरू भारतका वक्ता अनुसार भाषाहरूको सूची

मैथिली एक आर्य भाषा हो जुन भारत र नेपालका केही भागहरूमा बोलिने गरिन्छ। यो भाषा मिथिला क्षेत्रमा बोलिने मूल भाषा हो, जसले भारतीय राज्यहरू बिहार र झारखण्डका साथै नेपाली कोशी र मधेश प्रदेशहरूको केही भागहरू समेटेको छ। यो भारतको २२ आधिकारिक भाषाहरू मध्ये एक हो। यो नेपालको दोस्रो सबैभन्दा बढी बोलिने भाषा हो। यो नेपालका चौध प्रान्तीय आधिकारिक भाषाहरू मध्ये एक पनि हो। यसलाई एक पटक भाषाविद् सर जर्ज अब्राहम ग्रियर्सनले "सबैभन्दा मीठो भाषा" को रूपमा वर्णन गरेका थिए।

यो भाषा मुख्यतया देवनागरीमा लेखिएको छ, तर ऐतिहासिक तिरहुता र कैथी लिपिहरूले आजसम्म केही प्रयोग कायम राखेका छन्।

आधिकारिक स्थिति

सन् २००३ मा, मैथिलीलाई भारतीय संविधानको आठौँ अनुसूचीमा एक मान्यता प्राप्त भारतीय भाषाको रूपमा समावेश गरिएको थियो, जसले यसलाई भारतमा शिक्षा, सरकार र अन्य आधिकारिक सन्दर्भहरूमा प्रयोग गर्न अनुमति दिन्छ। भारतीय लोक सेवा आयोग परीक्षामा मैथिली भाषालाई ऐच्छिक प्रश्नपत्रको रूपमा समावेश गरिएको छ। मार्च २०१८ मा, मैथिलीले भारतको झारखण्ड राज्यमा दोस्रो आधिकारिक भाषाको दर्जा प्राप्त गरेको थियो।

भारतीय जनता पार्टीका गोपालजी ठाकुर भारतको संसदमा मैथिली भाषामा बोल्ने पहिलो लोकसभा सदस्य हुन्। उनी वर्तमान दरभङ्गाका सांसद हुन्।

नेपाल भाषा आयोगले मैथिलीलाई कोशी प्रदेश र मधेश प्रदेशमा सरकारी कामकाजको प्रशासनिक भाषा बनाउन सिफारिस गरेको छ।

भौगोलिक वितरण

भारतमा मैथिली मुख्यतया बिहार र झारखण्डको दरभङ्गा, सहरसा, समस्तीपुर, मधुबनी, मुजफ्फरपुर, सीतामढी, बेगुसराय, मुङ्गेर, खगडिया, पूर्णिया, कटिहार, किशनगन्ज, शिवहर, भागलपुर, मधेपुरा, अररिया, सुपौल, वैशाली र देवघर का साथै सन्थाल परगना मण्डलका अन्य जिल्लाहरूमा बोलिने गरिन्छ। दरभङ्गा, मधुबनी, सहरसा र पूर्णिया सांस्कृतिक र भाषिक केन्द्रहरू हुन्।

नेपालमा मैथिली भाषा मुख्यतया सर्लाही, महोत्तरी, धनुषा, सुनसरी, सिराहा, मोरङ र सप्तरी लगायत बाहिरी तराईका जिल्लाहरूमा बोलिने गरिन्छ। जनकपुर मैथिली भाषाको एक महत्वपूर्ण भाषिक केन्द्र हो।

वर्गीकरण

१९औँ शताब्दीमा भाषाविद्हरूले मैथिलीलाई बिहारका अन्य भाषाहरूसँगै बिहारी भाषाको पनि बोलीको रूपमा मानेका थिए। होर्नलेले यसलाई गौडियन भाषाहरूसँग तुलना गरे र यसले हिन्दीको तुलनामा बङ्गाली भाषासँग बढी समानता देखाउँछ भनेर मान्यता दिए। ग्रियर्सनले यसलाई एक विशिष्ट भाषाको रूपमा मान्यता दिए र १८८१ मा यसको पहिलो व्याकरण प्रकाशित गरेका थिए।

चटर्जीले मैथिलीलाई मागधी प्राकृतसँग समूहबद्ध गरेका थिए।

बोलीहरू

मैथिली बोलीहरूमा धेरै भिन्न छ। मैथिलीको मानक रूप केन्द्रीय मैथिली हो जुन मुख्य तया दरभङ्गा, मधुबनी जिल्ला र बिहारको सहरसा जिल्लामा बोलिने गरिन्छ।

• बज्जिका (पश्चिमी मैथिली) पूर्वी चम्पारण जिल्लाको सीतामढी, मुजफ्फरपुर, वैशाली र शिवहर र भारतको बिहारको सोनपुरमा पनि बोलिने गरिन्छ। पश्चिमी मैथिली नेपालको एक विशिष्ट भाषाको रूपमा सूचीबद्ध छ र धनुषा, मोरङ, सप्तरी र सर्लाही जिल्लामा बोलिने मैथिली बोलीहरूसँग ७६-८६% ले ओभरल्याप गर्दछ।
• ठेठी मैथिली मुख्यतया कोसी, पूर्णिया र मुङ्गेर प्रमण्डल र भारतको बिहार र नेपालका केही आसपासका जिल्लाहरूमा मोकामा बोलिने गरिन्छ।
• अङ्गिका बोली (दक्षिणी मैथिली) भागलपुर, बाँका, जमुई, मुङ्गेर र संथाल परगना विभाजनहरूमा र वरपर बोलिन्छ।
• पूर्वी मैथिली मुख्यतया किशनगन्ज, अररिया, पूर्णिया र कटिहारका केही भागहरूमा बोलिन्छ।
• भारत र नेपालमा बोलिने मैथिलीका अन्य धेरै बोलीहरू छन्, जसमा देहाती, देसी, किसान, बन्तर, बर्मेली, मुसार, ताती र जोलाहा छन्। सबै बोलीहरू स्थानीय मैथिली भाषीहरूलाई सुगम छन्।

इतिहास

मैथिली नाम मिथिला शब्दबाट आएको हो, जुन एक प्राचीन राज्य थियो जसमा राजा जनक शासक थिए (हेर्नुहोस् रामायण)। राजा रामकी पत्नी र राजा जनककी छोरी सीताको नाम मैथिली पनि एक हो। मिथिलाका विद्वान्हरूले आफ्नो साहित्यिक कार्यको लागि संस्कृतको प्रयोग गरे र मैथिली आम लोक (अवहट्ठ) को भाषा थियो।

मैथिली भाषा र साहित्यको सुरुवात सन् ७००-१३०० को अवधिमा रचिएको बौद्ध रहस्यमय श्लोकहरूको एक रूप 'चर्यपद' बाट भएको पाइन्छ। यी पदहरू वज्रयान बौद्ध धर्मका धेरै सिद्धहरूले सन्ध्या भाषामा लेखेका थिए र असम, बङ्गाल, बिहार र ओडिशाका क्षेत्रहरूमा छरिएका थिए। धेरै सिद्धहरू कान्हापा, सरहापा आदि मिथिला क्षेत्रका थिए। राहुल सङ्कृत्यानन, सुभद्रा झा र जयकान्त मिश्र जस्ता प्रख्यात विद्वानहरूले चर्यपदको भाषा प्राचीन मैथिली हो भनी प्रमाण दिएका छन्। चर्यापद बाहेक मिथिला क्षेत्रका आम जनतामाझ लोकप्रिय लोक संस्कृति, लोकगीतको समृद्ध परम्परा रहेको छ।

पाल शासनको पतन पछि, बौद्ध धर्मको लोप, कर्णाट राजाहरूको स्थापना र कर्णाट वंशको हरिसिंहदेव (१२२६-१३२४) को अधीनमा मैथिलीको संरक्षण १४औँ शताब्दी (लगभग सन् १३२७) को हो। ज्योतिरिश्वर ठाकुर (१२८०-१३४०) ले मैथिली गद्यमा वर्णरत्नकार नामक अनौठो कृति लेखे। वर्ण रत्नाकर सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात गद्य पाठ हो, जो ज्योतिरिश्वर ठाकुर द्वारा मिथिलाक्षर लिपिमा लेखिएको थियो, र यो मैथिलीमा मात्र नभई कुनै पनि आधुनिक भारतीय भाषामा पहिलो गद्य रचना हो।

महाकवि विद्यापति

सन् १३२४ मा दिल्लीका सम्राट गयासुद्दीन तुगलकले मिथिलामाथि आक्रमण गरी हरिसिंहदेवलाई परास्त गरे, मिथिलालाई आफ्नो परिवारका पुजारी र ओइनवार वंशका मैथिल ब्राह्मण महान् सैनिक विद्वान कामेश्वर झालाई सुम्पे। तर राजा शिवसिंह र उनकी रानी लखिमा देवीको संरक्षणमा युगान्तकारी कवि विद्यापति ठाकुर (१३६०–१४५०) सम्म अशान्त युगले मैथिली भाषामा कुनै साहित्य सिर्जना गर्न सकेन। राधा र कृष्णको प्रेम, शिव र पार्वतीको घरायसी जीवन का साथै मोरङका प्रवासी मजदुर र तिनका परिवारको पीडाको विषयमा मैथिलीमा १,० भन्दा बढी अमर गीतहरू रचना गरेका थिए। यसबाहेक, उनले संस्कृतमा धेरै सन्धिहरू लेखे। उनका प्रेम-गीतहरू एकैछिनमा टाढा-टाढासम्म फैलियो र सन्तहरू, कविहरू र युवाहरूलाई मन्त्रमुग्ध बनायो। चैतन्य महाप्रभुले यी गीतहरूको पछाडि प्रेमको दिव्य ज्योति देखे, र चाँडै यी गीतहरू बङ्गालको वैष्णव सम्प्रदायको विषयवस्तु बने। रवीन्द्रनाथ ठाकुरले कौतूहलताका कारण भानुसिंह छद्म नामबाट यी गीतहरूको नक्कल गरे। विद्यापतिले असम, बङ्गाल, उत्कलाको धार्मिक साहित्यलाई प्रभावित गरे र नयाँ ब्रजबुली /ब्रजवली भाषाको जन्म दिए।

मैथिली वा तिरहुतियाको सबैभन्दा पुरानो सन्दर्भ सन् १७७१ मा प्रकाशित बेलिगट्टीको अल्फाबेटम ब्रम्हनिकमको अमादुजीको प्रस्तावनामा पाइन्छ। यसमा भारतीय भाषाहरूको सूची समावेश छ जसमध्ये 'टुरुटियाना' हो। सन् १८०१ मा लेखिएको संस्कृत र प्राकृत भाषासम्बन्धी कोलेब्रुकको निबन्धमा मैथिलीलाई एक विशिष्ट बोलीको रूपमा वर्णन गर्ने पहिलो निबन्ध थियो।

१७औँ शताब्दीको मध्यतिर विद्यापति र गोविन्ददासलगायत वैष्णव सन्तहरूले धेरै भक्ति गीतहरू लेखेका थिए। मपति उपाध्यायले मैथिली भाषामा 'पारिजातहरः' नामक नाटक लेखे। भजन वा भक्तिगीतका गायक किर्तनिया भनिने दलित वर्गका व्यावसायिक समूहहरूले सार्वजनिक जमघट र कुलीनहरूको दरबारमा यो नाटक प्रदर्शन गर्न थाले। लोचन (सन् १५७५ – सन् १६६०) ले मिथिलामा प्रचलित राग, ताल र गीतहरूको वर्णन गर्दै सङ्गीत विज्ञानसम्बन्धी एक महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ रगतरङ्गी लेखे।

मल्लवंशको शासनकालमा मैथिली १६औँ देखि १७औँ शताब्दीसम्म नेपालभरि टाढा-टाढासम्म फैलिएको थियो। यस अवधिमा कम्तीमा सत्तरी मैथिली नाटकहरू निर्माण भए। सिद्धिनारायणदेव (१६२०–५७) द्वारा लिखित नाटक हरिश्चन्द्रनृत्यममा केही पात्रहरू शुद्ध बोलचालको मैथिली बोल्छन् भने केहीले बङ्गाली, संस्कृत वा प्राकृत बोल्छन्।

साहित्य

मुख्य लेख: मैथिली साहित्य

मैथिली साहित्यको आफनै समृद्ध इतिहास रहेको छ र चौधौं तथा पन्ध्रौं शताब्दीका कवि विद्यापति (१३५०-१४५०) लाई मैथिली साहित्यमा सबैभन्दा माथिल्लो दर्जा प्राप्त छ। हाल डा. हरिमोहन झा र नागार्जुनलाई मैथिली भाषाका प्रमुख लेखक मानिन्छन्।

मिथिलाक्षर वा तिरहुताको समृद्ध इतिहास रहेको छ। यो भाषाको प्रारम्भिक शिलालेख आदित्यसेन (७औँ शताब्दी इशापूर्व) मन्दार पर्वतको ढुङ्गामा भटिएको थियो जुन हाल देवघरको वैद्यनाथ मन्दिरमा स्थापित गरिएको छ।

कमरूपा भाषा परिवार पनि पूर्वी मैथिलीबाट आएको हो।

नमुना पाठ

मैथिली भाषामा मानव अधिकार सम्बन्धी विश्वव्यापी घोषणा पत्रको धारा १:

देवनागरी लिपिमा मैथिली

अनुच्छेद १: सभ मानव जन्मतः स्वतन्त्र अछि तथा गरिमा आ अधिकारमे समान अछि। सभकेँ अपन–अपन बुद्धि आ विवेक छैक आओर सभकेँ एक दोसरक प्रति सौहार्दपूर्ण व्यवहार करबाक चाहिँँ।

तिरहुता लिपिमा मैथिली

𑒁𑒢𑒳𑒔𑓂𑒕𑒹𑒠 𑓑: 𑒮𑒦 𑒧𑒰𑒢𑒫 𑒖𑒢𑓂𑒧𑒞𑓁 𑒮𑓂𑒫𑒞𑒢𑓂𑒞𑓂𑒩 𑒁𑒕𑒱 𑒞𑒟𑒰 𑒑𑒩𑒱𑒧𑒰 𑒂 𑒁𑒡𑒱𑒏𑒰𑒩𑒧𑒹 𑒮𑒧𑒰𑒢 𑒁𑒕𑒱। 𑒮𑒦𑒏𑒹𑒿 𑒁𑒣𑒢–𑒁𑒣𑒢 𑒥𑒳𑒠𑓂𑒡𑒱 𑒂 𑒫𑒱𑒫𑒹𑒏 𑒕𑒻𑒏 𑒂𑒍𑒩 𑒮𑒦𑒏𑒹𑒿 𑒋𑒏 𑒠𑒼𑒮𑒩𑒏 𑒣𑓂𑒩𑒞𑒱 𑒮𑒾𑒯𑒰𑒩𑓂𑒠𑒣𑒴𑒩𑓂𑒝 𑒫𑓂𑒨𑒫𑒯𑒰𑒩 𑒏𑒩𑒥𑒰𑒏 𑒔𑒰𑒯𑒲।

अनुवाद नेपालीमा

धारा १. सबै व्यक्तिहरू जन्मजात स्वतन्त्र हुन् ती सबैको समान अधिकार र महत्व छ। निजहरूमा विचार शक्ति र सद्विचार भएकोले निजहरूले आपसमा भातृत्वको भावनाबाट व्यवहार गर्नु पर्छ।