नेवारी भाषा

नेवारी भाषा
नेवारी भाषा
नेपाल भाषा
	"नेपाल भाषा" रंजना लिपि र प्रचलत नेपाल लिपि मा लेखिएको
मूलभाषी	नेपाल
क्षेत्र	दक्षिण एसिया
मातृभाषी वक्ता	८ लाख ६० हजार
भाषा परिवार	चिनियाँ-तिब्बती भाषा परिवार तिब्बती-बर्मेली भाषा नेवारी भाषा; ;
आञ्चलिक भाषाहरू	काठमाडौँ; दोलखाली; भक्तपुर; ललितपुर; बनेपा; धुलिखेल; चित्लाङ्ग; किर्तिपुर; सिन्धुपाल्चोक; पनौति;
लिपि	देवनागरी, कुटाक्षरी लिपि, रञ्जना लिपि, 𑐥𑑂𑐬𑐔𑐮𑐶𑐟 𑐮𑐶𑐥𑐶, ब्रह्मी लिपि, गुप्त लिपि, भुजिँमोल लिपि, गोलमोल लिपि
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा	नेपाल, ; सिक्किम भारत
नियामक संस्था	नेपाल भाषा परिषद
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-२	new (एनइडब्लु)
आइएसओ ६३९-३	new (एनइडब्लु)
	यो लेखमा आइपिए ध्वन्यात्मक चिह्नहरूको प्रयोग गरिएको छ। सही आइपिए सक्षम नभएमा तपाईँले युनिकोड अक्षरहरू प्रश्न चिह्न, कोठा अथवा अन्य कुनै चिह्न जस्तो देखिनेछ।

नेपाल भाषा नेपामी समुदायले बोल्ने प्रादेशिक भाषा नेपालको एउटा प्रमुख समृद्ध भाषा हो। नेपालभाषा भनेको नेपाल भाषा साहित्यको ऐतिहासिक, सामाजिक, साँस्कृतिक एवं साहित्यिक उपनाउँ हो। चिनी-भोट भाषा परिवारको समूहमा पर्ने यस भाषा किराँत कालदेखि विभिन्न भाषाहरू मिसिएर विकसित भई मल्लकाल देखि साहित्यिक रूपमा फल्दैफुल्दै आएको छ। राजधानीबासीले आफ्नो प्रकारलाइ प्रधान मानेतापनि दोलखाका नेवारहरूले दोलखालाई नै नेवारीको उद्गम मान्ने गरेका छन। आफ्नै विभिन्न लिपि भएको यस भाषा देवनागरी लिपिमा पनि लेखिने एउटै मात्र चिनी-भोट परिवारको भाषा पनि हो।

नाम

नेपाल भाषाको नाम, जसको शाब्दिक अर्थ नेपालको भाषा हो, जुन नेपाल मण्डलबाट उत्पत्ति भएको हो। १९६० सम्म, काठमाडौं उपत्यकालाई नेपाल उपत्यका वा नेपा उपत्यका भनेर चिनिन्थ्यो^[१] नेवा समुदायले नेपाल उपत्यका शब्द भनेर अझै पनि प्रयोग गर्छन्^[२]^[३]^[४]^[५] भने राज्यबाट पनि गरिएको छ।^[६]जबकि जेष्ठ नागरिकहरूले अझै पनि उपत्यकालाई नेपाल भनेर सम्बोधन गर्ने प्रवृत्ति छ।^[७] उपत्यका वरपरको ठूलो क्षेत्रलाई नेपाल मण्डल भनेर चिनिन्छ। त्यसैले नेपाल उपत्यका र नेपाल मण्डलमा बोलिने भाषालाई नेपाल भाषा भनिन्छ।^[८]^[९]^[१०]

नेपालभाषा वा नेपालवाच नामको प्रारम्भिक घटनाहरू नारदसंहिता, १३८० ईस्वी, तथा अमरकोश १३८६ ईस्वी मितिको टिप्पणीको पाण्डुलिपिहरूमा फेला पार्न सकिन्छ।^[११]^[१२]

१९२०मा, खस कुरा,^[१३] गोर्खाली वा पार्वतीया^[१४] भनेर चिनिने भाषाको नाम नेपालीमा परिवर्तन गरियो^[१५]^[१६]^[१७] त्यसतै, "श्रीमान गंभीर" शीर्षकको पुरानो राष्ट्रिय गानमा गोर्खाली शब्द १९५१ मा नेपालीमा परिवर्तन भयो।^[१८] गोरखा भाषाको विकासका लागि सन् १९१३ (वि.सं. १९७०) मा स्थापना भएको सरकारी संस्था गोरखा भाषा प्रकाशन समितिले सन् १९३३ मा नेपाली भाषा प्रकाशन समिति भनी नामाकरण गरेको छ, जुन हाल साझा प्रकाशन भनेर चिनिन्छ।^[१९]

७ सेप्टेम्बर १९९५ मा मन्त्रिपरिषद्को मन्त्रिपरिषद्ले "नेवारी" को सट्टा "नेपाल भाषा" प्रयोग गर्ने निर्णय गर्‍यो।^[२०]^[२१]^[२२] १३ नोभेम्बर १९९८ मा सूचना तथा सञ्चारमन्त्रीले नेवारीको सट्टा नेपाल भाषा नाम प्रयोग गर्न अर्को निर्देशन जारी गरे। ^[२३]^[२४] तर, केन्द्रीय तथ्यांक विभागले त्यसो गर्न सकेको छैन ।^[२५]

इतिहास र विकास

भाषाविद् ग्लोभरका अनुसार नेवारीसँग नेवारी शब्दावलीको धेरै ठूलो र महत्वपूर्ण अनुपात रहेको छ जुन मूल रूपमा इन्डो-युरोपियन हो, एक अनुमानले ५०% भन्दा बढी, इन्डो-युरोपियन भाषाहरूबाट कम्तिमा १,६०० वर्षको प्रभावलाई सङ्केत गर्छ। शुरुमा संस्कृतबाट मध्यकालमा मैथिली, फारसी र उर्दु र आधुनिककालमा हिन्दी, नेपाली र अंग्रेजीबाट प्रभावित भएको छ।^[२६]

नेवारी शब्दहरू पाँचौं शताब्दीमा पहिलो पटक काठमाडौं उपत्यकामा संस्कृत शिलालेखहरूमा देखा पर्‍यो। शब्दहरू लिच्छवी अवधि (लगभग ४००-७५० ईस्वी)मा बोलिने भाषाको रूपमा पहिले नै अवस्थित रहेको संकेत गर्ने ठाउँहरू, करहरू र व्यापारिक वस्तुहरूको नामहरू हुन्।^[२७]

नेवारीमा शिलालेखहरू १२औं शताब्दीबाट देखा पर्‍यो, ताड-पत्रको पाण्डुलिपि उकु बहालको पहिलो उदाहरण हो।^[२८] १४ औं शताब्दी सम्म, नेवार एक प्रशासनिक भाषा बनिसकेको थियो जुन आधिकारिक घोषणा र सार्वजनिक सूचनाहरूमा लेखिएको थियो। पहिलो पुस्तकहरू, पुस्तिकाहरु, इतिहासहरू र शब्दकोशहरू पनि यस समयमा देखा पर्‍यो। 'गोपालराजवंशावली', नेपालको इतिहास, १३८९ ईस्वीमा देखा पर्‍यो।^[२९] १४औं शताब्दीदेखि नेवारी भाषामा,काठमाडौं उपत्यका ढुङ्गाका शिलालेखहरू सर्वव्यापी देखिनथाले।^[३०]

नेवारी १४औं शताब्दी देखि १८औं शताब्दी को अन्त सम्म नेपालको अदालत र राज्य भाषा को रूप मा विकसित भयो।^[१५] यो ढुङ्गा र तामाको शिलालेख, शाही आदेशहरू, इतिहास, हिन्दू र बौद्ध पाण्डुलिपिहरू, आधिकारिक कागजातहरू, जर्नलहरू, शीर्षक कार्यहरू, पत्राचार र रचनात्मक लेखनको निश्चित भाषा थियो।^[३१]

सन् १५०५–१८४७ ईस्वी नेवारी साहित्य को लागि स्वर्ण युग थियो। यस अवधिमा धेरै मात्रामा कविता, कथा, महाकाव्य र नाटकहरू निर्माण भएका थिए जसलाई शास्त्रीय काल भनिन्छ। नेवारी भाषालाई पुरानो र नयाँ युगमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। यद्यपि यी दुईबीच कुनै खास सीमांकन छैन, राणा शासनकालमा सन् १८४६–१९४१ सम्मको अवधिलाई दुईबीच युगको विभाजन अवधिको रूपमा लिइन्छ।^[३२]

प्राचिन काल

प्राचिन कालको भाषाको उदाहरण उकु बहालबाट ताड-पत्र पाण्डुलिपिबाट निम्न लाइन द्वारा प्रदान गरिएको छ जुन सन् १११४ को मिति हो। यो व्यापार लेनदेनको सामान्य छलफल हो।

छीन ढाको तृसंघष परिभोग। छु पुलेंग कीत्य बिपार वस्त्र बिवु मिखा तिवु मदुगुन छु सात दुगुनव ल्है

मध्यकाल

मध्ययुगीन कालमा यो भाषा प्रशासनिक र साहित्यिक भाषाको रूपमा फस्टाएको थियो।^[१५] प्रसिद्ध राजकिय लेखकहरूमा महिन्द्र मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, र जगत प्रकाश मल्ल समावेश छन्। यस अवधिमा प्रयोग भएको भाषाको उदाहरण जगतप्रकाश मल्लद्वारा लिखित मूलदेवशशिदेवका निम्न पङ्क्तिहरूद्वारा प्रदान गरिएको छ।^[३३]

धु छेगुकि पाछाव वाहान

तिलहित बिया हिङ लाहाति थाय थायस

श्लोकमा शिव को वर्णन र उनको आसनको रूपमा बाघको छालाको प्रयोगको बारेमा वर्णन गरिएको हो।

अंधकार युग

नेवारी गोरखा नेपालको विजय र मल्ल राजवंश शाह वंश द्वारा १८औँ शताब्दीको उत्तरार्धमा हटाएपछि प्रयोग कम हुनथाले। त्यसबेलादेखि, यसको इतिहास निरन्तर दमन र आधिकारिक अस्वीकृति विरुद्ध संघर्ष भएको छ। ^[३४]

शाहहरूको आगमनपछि गोर्खाली भाषा अदालतको भाषा बन्यो^[३५] र नेवारीलाई प्रशासनको भाषाको रूपमा प्रतिस्थापित गरियो।^[३६] यद्यपि, नेवारीको प्रयोग सन् १७७५ को तिब्बतसँगको सन्धिले देखाएको रूपमा केही समयको लागि आधिकारिक प्रयोगमा रहेको देखिन्छ जुन सन्धि नेवारीमा लेखिएको थियो।^[१५] केही नयाँ शासकहरूले भाषाको विकास गरे। राजाहरू पृथ्वीनारायण शाह, रणबहादुर शाह र राजेन्द्रविक्रम शाह कविता र नाटकहरू लेख्थे।

नेवारी भाषीले राणा वंश (१८४६–१९५१ ईस्वी) को दमनकारी नीति अन्तर्गत भारी पीडा भोगे जब शासनले यसलाई मेटाउन खोज्यो।.^[३७]^[३८] १९०६ मा, नेवारीमा लेखिएका कानूनी कागजातहरू लागू गर्न नसकिने घोषित गरियो, र यो भाषामा कुनै पनि प्रमाण अवैध घोषित गरियो।^[३९] शासकहरूले नेवारीमा साहित्य प्रतिबन्ध लगाए र लेखकहरूलाई जेल पठाइयो।^[४०] सन् १९४४ मा, भाषामा लेख्ने लेखकहरुलाई देशबाट निष्कासित गरियो^[४१]^[४२]

यसबाहेक, काठमाडौं उपत्यकामा ठूलो संख्यामा बसाइँसराइ गरेपछि अरुहरूबाट भाषाप्रति शत्रुता बढ्दै गयो जसले गर्दा आदिवासी नेवारहरू अल्पसंख्यक बन्न पुगे।^[४३] सन् १९५२ देखि १९९१ को अवधिमा नेवारी बोल्ने काठमाडौंको जनसङ्ख्याको प्रतिशत ७४.९५ बाट ४३.९३ प्रतिशतमा झरेको छ ।^[४४] पछि नेपाल भाषा आन्दोलन भाषा बचाउने प्रयासको रूपमा उठ्यो।

'नेपाल भाषा आन्दोलन'

नेवारी भाषा दमनकारी राणा शासन को समयदेखि आजसम्म सरकार र भाषा विरोधीहरुको विरोधमा आफ्नो भाषा बचाउन लड्दै आएका छन्।^[४५] सन् १७६८ मा शाह वंशको उदयसँगै सुरु भएको भाषा दमनको विरुद्धमा आन्दोलन सुरु भयो र राणा शासन (१८४६–१९५१) र पञ्चायत प्रणाली (१९६०–१९९०) को समयमा तीव्र हुँदै गयो। ^[४६]

विभिन्न समयमा सरकारले नेवारीमा साहित्य प्रतिबन्ध, आधिकारिक प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाएर मिडिया र शैक्षिक प्रणालीबाट हटाइदिएको छ ।^[४७] विपक्षीहरूले यसको प्रयोगमा रोक लगाउन सर्वोच्च अदालतमा निवेदनसमेत दिएका थिए।

सक्रियताले जनसभा र विरोध जुलुससम्म पुस्तक र पत्रिका प्रकाशनको रूप लिएको छ । साहित्यकार र भाषाकर्मीहरू देशबाट जेल वा निष्कासनमा परेका छन्, विदेशमा आन्दोलन जारी राखेका छन् । भाषिक अधिकार को लागि संघर्ष कहिलेकाहीं नेपालमा धार्मिक र राजनीतिक स्वतन्त्रताको आन्दोलनसँग जोडिएको छ।

पुनर्जागरण युग

सन् १९०९ देखि १९४१ सम्मको अवधिलाई नेवारको पुनर्जागरण युग मानिन्छ।^[४८] यस अवधिमा, केही लेखकहरूले आधिकारिक अस्वीकृतिको साहस गरे र भाषा लेखन, अनुवाद, शिक्षा र पुनर्संरचना गर्न थाले। लेखकहरू निस्थानन्द बज्राचार्य, सिद्धिदास महाजु, जगतसुन्दर मल्ल र योगवीर सिंह कंसाकार नेपाल भाषाका चार स्तम्भ को रूपमा सम्मानित छन्। शुक्रराज शास्त्री र धर्मादित्य धर्माचार्य पनि पुनर्जागरणको अग्रभागमा थिए।

सन् १९०९ मा, बज्राचार्यले चल प्रकार प्रयोग गरी पहिलो छापिएको पुस्तक प्रकाशित गरे। शुक्रराज शास्त्रीले ‘नेपाल भाषा व्याकरण’ नामक भाषाको व्याकरण लेखे, जुन आधुनिक समयमा पहिलो हो। यो 1928 मा कोलकाता बाट प्रकाशित भएको थियो। उनका अन्य कृतिहरूमा नेपाल भाषा रिडर, पुस्तकहरू १ र २(१९३३) र एक वर्णमाला पुस्तक नेपाली वर्णमाला (१९३) समावेश छ।^[४९]

महाजुको रामायण को अनुवाद र नैतिकता र नैतिकताका पुस्तकहरू, मातृभाषामा शिक्षा दिने मल्लको प्रयास र अन्य साहित्यिक गतिविधिहरूले पुनर्जागरणलाई चिन्ह लगाइयो। धर्माचार्यले सन् १९२५ मा कोलकाता बाट नेवार बुद्ध धर्म व नेपाल भाषामा पहिलो पत्रिका प्रकाशित गर्‍यो। साथै, पुनर्जागरणले आधिकारिक मान्यता प्राप्त गर्न आन्दोलनको सुरुवात गरेको थियो। यसबाहेक, पुनर्जागरणले खसले लगाएको "नेवारी" शब्दको सट्टा "नेपाल भाषा" नामको आधिकारिक मान्यता प्राप्त गर्न आन्दोलनको सुरुवात भयो। महाजुका केही पङ्क्तिहरू यस प्रकार छन्:

सज्जन मनुष्या संगतनं मूर्ख नापं भिना वै

पलेला लपते ल वंसा म्वति थें ल सना वै

कमलको बिरुवाको पातमा पानीको थोपा पर्दा मोती जस्तो देखिन्छ, त्यसरी नै असल मानिसको संगतले मूर्खले पनि सुधार गर्न सक्छ भनी श्लोकमा भनिएको छ।

आधुनिक काल

जेल वर्ष

सन् १९४१–१९४५ लाई आफ्नो साहित्यिक वा राजनीतिक गतिविधिका कारण जेलमा परेका लेखकहरूको ठूलो संख्याका लागि जेल वर्ष भनिन्छ। यो एक उत्पादक अवधि थियो र साहित्यिक कार्यहरूको बाढीको परिणाम थियो।

चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ र फट्टे बहादुर सिंह त्यस समयका प्रख्यात लेखकहरूमध्ये थिए जो आफ्नो लेखनका कारण जेल परेका थिए। जेलमा रहँदा, हृदयले आफ्नो सबैभन्दा ठूलो कृति सुगत सौरभ (महाकाव्य)|सुगत सौरभ लेखे,^[५०] ^[४०] सिद्धीचरण श्रेष्ठले अन्य कृतिहरूमध्ये ‘सीसवान’ नामक कविता संग्रह लेखेका थिए। सिंह (1902-1983) लाई "नेपाली बिहार" शीर्षकका विभिन्न कविहरूका कविताहरूको सङ्ग्रह सम्पादन र प्रकाशन गरेकोमा आजीवन कारावासको सजाय सुनाइएको थियो।^[५१]

सन् १९४० को दशकमा काठमाडौं उपत्यका बाहिर हेटौँडाका गणेशलाल श्रेष्ठ जस्ता कविहरूले गीतहरू रचेका थिए र चाडपर्वहरूमा प्रस्तुति दिएका थिए।

सन् १९५०

राणा वंश को पतन र १९५१ मा प्रजातन्त्रको आगमन पछि, नेवारीमा प्रकाशनमा प्रतिबन्ध हटाइयो। पुस्तक, पत्रिका र पत्रपत्रिकाहरू देखा परे। एउटा दैनिक पत्रिका नेपाल भाषा पत्रिका सन् १९५५ मा प्रकाशन सुरु भयो।^[५२] पाठ्यपुस्तकहरू प्रकाशित भए र नेवारलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरियो। नेपाल राष्ट्रिय विद्यापिठले नेवारीलाई यससँग आबद्ध विद्यालय र कलेजहरूमा वैकल्पिक शिक्षाको माध्यमको रूपमा मान्यता दिएको छ।

नेपाल भाषा परिषद् र च्वासाः पासा जस्ता साहित्यिक संस्थाहरू निर्वासनबाट फर्किए ।^[३४] सन् १९५८ मा काठमाडौं नगरपालिकाले निवेदन स्वीकार गर्ने र नेपाली भाषाका अतिरिक्त नेवारीमा प्रमुख निर्णयहरू प्रकाशित गर्ने प्रस्ताव पारित गरेको थियो।^[५३]

दोस्रो अन्धकार युग

लोकतन्त्र छोटो अवधिको लागि टिक्यो, र नेवारी र नेपालको अन्य भाषाहरू सन् १९६० मा संसद विघटन र पञ्चायत प्रणाली लागू भएपछि दोस्रो अन्धकार युगमा प्रवेश गरे। "एक राष्ट्रको नीति अन्तर्गत , एउटै भाषा, नेपाली भाषालाई मात्र प्रवर्द्धन गरियो र नेपालका अन्य सबै भाषाहरूलाई "जातीय" वा "स्थानीय" भाषाका रूपमा दबाइयो।^[५४]

सन् १९६३ मा नेवारीलाई मान्यता दिने काठमाडौं नगरपालिकाको निर्णय खारेज भयो । सन् १९६५ मा यो भाषालाई रेडियो नेपालमा पनि प्रसारण गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।^[५५]

देशको बहुभाषिक परम्परालाई कम गर्ने प्रयासस्वरूप सन् १९७१ मा ल्याइएका नयाँ शिक्षा प्रणाली योजनाले विद्यालयबाट नेपालका अन्य भाषाहरूलाई वञ्चित गरेको थियो।^[५६] प्राविधिक विषयहरूसँगै लम्पसार भएकाले विद्यार्थीहरूलाई ऐच्छिक विषयको रूपमा मातृभाषा छनोट गर्न निरुत्साहित गरिएको थियो।^[४५] नेपाली जनताले सरकारी, शैक्षिक, रोजगारी वा कानुनी प्रयोजनका लागि प्रयोग गर्न नसकेपछि नेपालका विभिन्न भाषाहरू कम हुन थाले।

सन् १९६२ मा भक्तपुरमा गठन भएको विराट नेपाल भाषा साहित्य सम्मेलन गुठी भव्य नेपाल भाषा साहित्य सम्मेलन कोष र सन् १९७९ मा काठमाडौंमा स्थापना भएको नेपाल भाषा मंका खल यस अवधिमा सङ्घर्षका क्रममा उदय भएका केही प्रमुख संस्थाहरू हुन्। भाषा अधिकारका लागि। यी संस्थाहरूको नामले सरकारलाई पनि रिस उठ्यो जसले सन् १९७९ मा एकपटक सरकारी सञ्चारमाध्यममा बृहत नेपाल भाषा साहित्य सम्मेलन गुठीको नाम परिवर्तन गरेको थियो ।^[५७]

यस युगका प्रसिद्ध कवि दुर्गालाल श्रेष्ठ का केही पङ्क्तिहरू यस प्रकार छन्:^[५८]

घाः जुयाः जक ख्वइगु खः झी

स्याःगुलिं सः तइगु खः

झी मसीनि ! झी मसीनि !

धइगु चिं जक ब्वैगु खः

हामी घाइते भएकाले रोइरहेका छौं

पीडाले गर्दा चिच्याइरहेका छौं

हामी छौँ हामी छौँ

हामी अझै रहेको छौँ भन्ने चिन्ह हो।

सन् १९९० पछिको जनआन्दोलन

पञ्चायत व्यवस्थाको अन्त्य गर्ने सन् १९९० जनआन्दोलन पछि, नेपालको भाषाहरूले ठूलो स्वतन्त्रता पाए।^[५९] सन् १९९० को संविधानले नेपाललाई बहुजातीय र बहुभाषिक राष्ट्रका रूपमा मान्यता दिएको छ । देवनागरी लिपिमा रहेको नेपाली भाषालाई राष्ट्रभाषा र सरकारी कामकाजको भाषा घोषणा गरियो । यसैबीच नेपालमा मातृभाषाका रूपमा बोलिने सबै भाषाहरूलाई राष्ट्रिय भाषाको नाम दिइएको छ ।^[६०] सन् १९९७ मा, काठमाडौं महानगरपालिका ले नेपाल भाषालाई आधिकारिक रूपमा मान्यता दिने आफ्नो नीतिलाई पुनर्जीवित गर्ने घोषणा गर्‍यो। काठमाडौं उपत्यकाका बाँकी नगर सरकारहरूले पनि यसलाई मान्यता दिने घोषणा गरेका छन्। तर, आलोचकहरूले उक्त नीति खारेज गर्न सर्वोच्च अदालतमा निवेदन दिए र सन् १९९९ मा सर्वोच्च अदालतले स्थानीय निकायको निर्णय असंवैधानिक भएको भन्दै खारेज गरिदियो ।^[६१]

सन् २००६ पछिको जनआन्दोलन

सन् २००६ मा दोस्रो जनआन्दोलनले शाह वंशलाई हटायो र नेपाल गणतन्त्र भयो जसले जनतालाई ठूलो भाषिक स्वतन्त्रता दियो। सन् २००७ को अन्तरिम संविधानले स्थानीय निकाय वा कार्यालयमा आफ्नो मातृभाषाको प्रयोगलाई निषेध गरिने छैन भनी उल्लेख गरेको छ।^[६२] तर, व्यवहारमा त्यस्तो हुन सकेको छैन । नेवारीमा नाम भएका संस्थाहरू दर्ता छैनन्, र नगरपालिकाका अधिकारीहरूले भाषामा लेखिएका आवेदनहरू स्वीकार गर्न अस्वीकार गर्छन्।^[६३]^[६४]

मिडियाको निजीकरणले लोकतन्त्रको पुनर्स्थापना गरेको छ । नेवारीको विकासका लागि विभिन्न व्यक्ति र संस्थाले काम गरिरहेका छन् । नेवारीसँग धेरै पत्रपत्रिकाहरू, प्राथमिक तहको पाठ्यक्रम, धेरै विद्यालयहरू, धेरै एफएम स्टेशनहरू (नेवारी कार्यक्रमहरूको लागि चयन गरिएको समय), नियमित टिभी कार्यक्रमहरू र समाचारहरू इमेज टिभी च्यानलमा, नेपाल भाषा संगीत पुरस्कार छवि पुरस्कारको अंश र धेरै वेबसाइटहरू छन्। ^[६५]).

नेवारी पढाउने विद्यालयको सङ्ख्या बढेको छ भने काठमाडौं उपत्यका बाहिरका विद्यालयमा पनि नेवारी पढाइ भइरहेको छ ।^[६६]

नेपाल मण्डल बाहिर

नेवारीमा लेखिएका शिलालेखहरू नेपाल मण्डल र बाहिर पाइन्छ।

गोरखा मा, पोखरीथोक बजारको भैरव मन्दिरमा नेपाल संवत ७०४ को शिलालेख छ, जुन गोरखा राज्यले काठमाडौं उपत्यका विजय गर्नुभन्दा १८५ वर्षअघिको हो। काठमाण्डौको पूर्वमा अवस्थित पलाञ्चोक भगवती मन्दिरमा नेपाल संवत् ८६१ को जग्गा दानको अभिलेख रहेको शिलालेख छ।^[६७]

पूर्वी नेपालको भोजपुर मा, विद्याधारी अजिमा मन्दिरको शिलालेखमा नेपाल संवत् १०११ मितिले एउटा ढोका र टिम्पानम दान गरेको अभिलेख छ। पश्चिम नेपालको बन्दीपुर मा रहेको बिन्ध्यवासिनी मन्दिरमा नेपाल संवत् ९५० मा टिम्पानम दान भएको शिलालेख छ।^[६८]

नेपाल बाहिर, नेवारी तिब्बत मा प्रयोग गरिएको छ। नेवार व्यापारीहरूले गरेका भोट प्रस्तावहरू रेकर्ड गर्ने आधिकारिक कागजातहरू र शिलालेखहरू ल्हासा मा फेला परेका छन्।^[६९] नेपाल संवत ७८१ को तामाको प्लेट मिति छ्वास्कामिनी अजिमा तिब्बती मा पाल्देन ल्हामो को मन्दिरमा जोखाङ मन्दिरमा टिम्पानमको दान रेकर्ड गरिएको छ।^[७०]

विकासक्रम

नेवारी भाषा नेपाः उपत्यकाको मौलिक भाषा हो। यसको उत्पत्ति काठमाडौँ उपत्यकामा भएकोमा विद्वहरूको सहमति छ। काठमाडौँ उपत्यकामा किरांत शासणको समयमा यस भाषामा किरांती भाषाको प्रभाव पर्न गयो। तिब्बतसँगको शताव्दीयौंको व्यापारले गर्दा यो भाषामा तिब्बती भाषाको पनि उल्लेख्य प्रभाव देखिन्छ। लिच्छवी काल र मल्ल कालमा बध्दो संस्कृतको तथा शाहकालमा खस (नेपाली) भाषाको प्रभाव यो भाषामा देखिन्छ।

शाहकालमा तथा राणाकालमा राष्ट्रद्वारा नेपाली भाषालाई दिईएको प्राथमिकता तथा पञ्चायती व्यवस्थाको "एक भाषा" नीतिले यो भाषाको विकासक्रममा केही सुस्तायो। प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना पश्चात् नेपाली मिडियामा निजि क्षत्रको संलग्नताले यस भाषाको विकासमा सघाएको छ।

साहित्य

नेवारी भाषाको साहित्य विकास तथा विस्तार लिच्छवी तथा मल्ल कालमा भएको थियो भन्ने तथ्यलाई तत्कालिन समयमा रचित विभिन्न नाटक, गीत, काव्य तथा तत्कालीन शिलालेखहरूले पुष्टि गर्दछन्।नेवारी साहित्यको लामो इतिहास छ। यो चीन-तिब्बतीमा चिनिया तथा बर्मी भाषा पछि सबैभन्दा पुरानो साहित्य इतिहास बोकेको मध्ये एक हो। नेपालभाषाका महाकवि सिद्धिदास महाजु हुन् भने आदीकवि राजा महिन्द्र मल्ल हुन्। यस भाषाबाट लेखिएको अभिलेखको रूपमा ई.सं. १११४ को ललितपुर रुद्रवर्ण महाविहारस्थित ताड पत्रलाई लिइएको छ। मल्लकालको उदयसँगै राजकीय मान्यता पाएपछि यस भाषाले राम्ररी फल्ने फुल्ने मौका पायो। यही अनुरूप १४औँ शताब्दीमा आएर हरमेखला, नारद संहिता, अमरकोश, गोपालराज वंशावली आदिजस्ता महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरू रचिए भने तत्कालीन आवश्यकता र शासकहरूको रुचि अनुसार विविध विषयको प्रशस्त वाङ्मय ग्रन्थहरूको रचना भए। फलतः नेपालमा संस्कृत पछि प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थको बढी रचना नेवारी भाषाबाटै भयो। ई.सं. १५०५ को भागवत् पुराण ग्रन्थदेखि यस भाषाको साहित्यिक इतिहास सुरू हुन्छ।

मल्ल वंशका राजा-रानीहरू गहिरो गीतकार र नाटककार थिए। वार्षिक उत्सवहरूमा समसामयिक लिखित नृत्य नाटकहरू प्रदर्शन गरिन्छन्। राजा महिन्द्र मल्ल (शासन १५६०–१५७४) लाई पहिलो नेवारी कवि मानिन्छ। मल्ल राजाहरूमध्ये अन्य उल्लेखनीय कविहरू सिद्धि नरसिंह मल्ल (१६१९-१६६९), प्रताप मल्ल, रञ्जित मल्ल र जयप्रकाश मल्ल हुन्। सिद्धि नरसिंह मल्ल पहिलो नेवारी नाटककार हुन्। नेपालकी प्रथम महिला कवि मानिने रानी ऋद्धि लक्ष्मी (१६८०–१६८७), जय लक्ष्मी र भुवन लक्ष्मी पनि प्रमुख गीतकार थिए।

१) प्राचीन काल -ई.सं. १५०५-१८४७

२) माध्यमिक काल -ई.सं. १८४७-१९४१

३)आधुनिक काल -ई.सं. १९४१ देखि हालसम्म

नाटक

नाटकहरू परम्परागत रूपमा खुला दबु मा प्रदर्शन गरिन्छ। अधिकांश परम्परागत नाटकहरू देवता र दानवहरूसँग सम्बन्धित कथाहरू हुन्। मुखौटे पात्र र संगीत यस्ता नाटकका केन्द्रिय तत्व हुन् । तिनीहरूमध्ये धेरैजसो अन्तरालहरूमा गाइएका गीतहरूको सहायताले वर्णन गरिएको छ। यस्ता नाटकहरू धेरै अवस्थामा नृत्यसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छन्। धेरैजसो नाटकहरूको विषयवस्तु नैतिकताको साथ सामाजिक कल्याणको सिर्जना हो जुन दुष्टको उदय, अशान्ति र पतनलाई चित्रण गर्दछ। नेपाल संवत् पात्रोमा विशिष्ट नाटकहरूको प्रदर्शनका लागि निश्चित मितिहरू छन्। धेरैजसो नाटक विशिष्ट गुठीहरूद्वारा प्रस्तुत हुन्छन्।

कविता

कविता लेखन मध्ययुगीन मल्ल अभिजात वर्गको उत्कृष्ट भाग हो। धेरै राजाहरू प्रसिद्ध कविहरू थिए। सिद्धिदास महाजु र चित्तधर हृदय भाषाका दुई महाकवि हुन् ।

गद्य कथा

अन्य क्षेत्रको तुलनामा नेवारमा गद्य कथा साहित्यको अपेक्षाकृत नयाँ क्षेत्र हो। मध्ययुगीन युगसम्म धेरै कथाहरू कविता रूपमा लेखिएका थिए। फलस्वरूप, लगभग सबै गद्य कथाहरू आधुनिक नेवार युगका हुन्। उपन्यासभन्दा नेवारमा लघुकथा सङ्ग्रह बढी लोकप्रिय छन् ।

कथा

नेवारमा मौखिक कथा सुनाउने कला धेरै पुरानो छ। त्यहाँ विभिन्न पौराणिक र सामाजिक कथाहरू छन् जसले काठमाडौं उपत्यकाको आदर्श स्थापित गर्न मद्दत गरेको छ। काठमाडौं उपत्यकाको उत्पत्तिदेखि उपत्यकाका मन्दिरहरू र महत्त्वपूर्ण स्मारकहरूसम्मका कथाहरू मौखिक रूपमा नेवारमा लेखिएका छन् र लिखित रूपमा धेरै कम छन्। तर, साक्षरता दरमा वृद्धि र जनचेतना बढ्दै गएपछि लोककथा लेखिने क्रम बढेको छ । अन्य विषयहरूमा पनि कथाहरू लोकप्रिय हुँदैछन्।

भौगोलिक वितरण

सन् २००१ को जनगणना अनुसार नेपालमा १० लाखभन्दा बढी मानिसले नेवार भाषा बोल्छन्।

नेपाल: काठमाडौं उपत्यका (काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर र मध्यपुर थिमि नगरपालिकाहरू सहित), दोलखा जिल्ला, बनेपा, धुलिखेल, बन्दीपुर, मकवानपुर, पनौती, पाल्पा, त्रिशूली, नुवाकोट, भोजपुर, चितलाङ, नारायणगढ, चितवन।^[७१]^[७२]
भारत: पश्चिम बंगाल र सिक्किम^[७३]
तिब्बत: खासा

आप्रवासन बढ्दै गएपछि अमेरिका, बेलायत, अष्ट्रेलिया र जापान जस्ता देशहरूमा नेवारी भाषी मानिसहरूका विभिन्न निकाय र समाजहरू देखा परेका छन्।

आधिकारिक स्थिति

नेपाल

नेवारी भाषा नेपाल मण्डल को (तत्कालीन नेपाल भनेर चिनिने) १४औं शताब्दीको उत्तरार्ध सम्मको प्रशासनिक भाषा थियो। २०औं शताब्दीको प्रारम्भदेखि सम्म लोकतन्त्रीकरण सम्म, नेवारी भाषी आधिकारिक दमनबाट पीडित भए।.^[७४] नेपालको भाषा आयोग ले तामाङसँगै नेपाल भाषा लाई सरकारी कामकाजको भाषाको दर्जा दिन वाग्मती प्रदेश लाई सिफारिस गरेको छ। आयोगले प्रदेश नं. १ र गण्डकी प्रदेश मा विशिष्ट क्षेत्र र उद्देश्यका लागि नेपाल भाषालाई आधिकारिक स्थितिका लागि सिफारिस गरेको छ।^[७५] स्थानीय तहमा, नेपाल भाषाको काठमाडौं महानगरपालिका मा आधिकारिक हैसियत छ,^[७६] ललितपुर महानगरपालिका र किर्तिपुर महानगरपालिका^[७७]चन्द्रागिरि नगरपालिका, शङ्खरापुर नगरपालिका, काठमाडौं जिल्लाको तारकेश्वर नगरपालिका; काभ्रे जिल्लाको बनेपा नगरपालिका, धुलिखेल नगरपालिका; ललितपुर जिल्लाको गोदावरी नगरपालिका; र भक्तपुर नगरपालिका, भक्तपुर जिल्लाको मध्यपुर थिमि नगरपालिकाले नेपाल भाषालाई केही तरिकाले मान्यता दिएको छ। त्यसैगरी भीमेश्वर नगरपालिकाले दोलखा नेपाल भाषालाई मान्यता दिएर नीतिगत निर्णय गरेको छ ।^[७८]

भारत

नेवार राज्यमा संस्कृति र परम्पराको संरक्षणको उद्देश्यले सिक्किम मा एक अतिरिक्त आधिकारिक भाषा हो।.^[७९] सिक्किमको आधिकारिक साप्ताहिक प्रकाशन सिक्किम हेरल्ड को नेवारीमा पनि संस्करण छ।^[८०] सूचना तथा जनसम्पर्क विभागले पनि नेवारीमा समाचार बुलेटिन प्रशारण गर्छ.^[८१]

शिक्षा

पाठ्यक्रम विकास समितिले विद्यालयमा नेपाल भाषालाई ऐच्छिक मातृभाषा विषयको रूपमा समावेश गरेको छ ।^[८२] त्रिभुवन विश्वविद्यालयले नेवारी भाषामा स्नातक, स्नातकोत्तर, एमफिल र पीएचडी डिग्री प्रदान गर्दछ।^[८३] त्यस्तै नेवारी भाषा अध्ययन गर्न काठमाडौंमा विश्व भाषा क्याम्पसमा व्यवस्था गरिएको छ।^[८४] काठमाडौं महानगरपालिका र कीर्तिपुर नगरपालिकाले स्थानीय भाषाको रूपमा नेपाल भाषा पढाउँदै आएका छन् ।^[८५] सिक्किमका स्कूलहरूमा पनि नेवारी पढाइन्छ।^[८६]

लिपि

नेवारी भाषा धेरै लिपिहरूमा लेखिन्छ। ती मध्ये प्रमुख लिपिहरू रञ्जना लिपि, प्रचलित, ब्राह्मि, भुजिमोल हुन्। यी सबै लिपिहरू देब्रेबाट दायाँतर्फ लेखिन्छन्, तर कुटिला लिपि लिपि भने माथिबाट तल लेखिन्छ। यी सबै लिपिमा स्वरमाला र व्यंजनमाला गरी दुई प्रकारका अक्षरहरू हुन्छन्। नेवारी भाषाका चौधवटा लिपि हुन्:-

ब्राह्मि लिपि
कुटिला लिपि
गुप्त लिपि
नेपाल लिपि
रञ्जना लिपि
भुजिंमोल लिपि
गोलमोल लिपि
गुजिमोल लिपि
पाचुमोल लिपि
लितुमोल लिपि
हिंमोल लिपि
कुँमोल लिपि
क्वेँमोल

नेवारी वर्णमाला

स्वर वर्ण

अ	अः	आ	आः	इ	ई	उ	ऊ	ऋ	ॠ
ऌ	ॡ	ए	ऐ	ओ	औ	अँ	अं	अय्	आय्	एय्

व्यञ्जन वर्ण

नेवारी भाषाका व्यञ्जन वर्णहरूको उच्चरण नेपालीमा जस्तो हुन्छ। नेवारी भाषामा नेपली भन्दा बढी व्यञ्जन वर्णहरू हुन्छन्।

क	ख	ग	घ	ङ
च	छ	ज	झ	ञ
त	थ	द	ध	न
प	फ	ब	भ	म
य	र	ल	व
स	ह

नेवारी भाषामा प्रयोग नहुने तर संस्कृत तथा पालि भाषा अथवा कुनै विदेशी भाषा नेवार जातिहरूले आफ्नै लिपिमा लेख्नुपर्दा प्रयोग गर्ने वर्णहरू:

ट	ठ	ड	ढ	ण
श	ष	क्ष	त्र	ज्ञ

भाषिका

कंसाकार (२०११) ^[८७] ले तीन मुख्य नेवार भाषिकाको वर्गिकरण गर्नुभयो।

पश्चिमी: तानसेन (पाल्पा), बुटवल, नेपालगन्ज, पुरानो पोखरा, डुम्रे, बन्दीपुर, रिधि (गुल्मी), बागलुङ, डोटिली/सिलगढी
मध्यः काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, थिमि, कीर्तिपुर, चित्लाङ, लेले, बालाजु, टोखा, फर्पिङ, थानकोट, दधिकोट, बलामी, गोपाली, बुङ्गमती, बादेगाउँ, प्याङगाउँ, चापागाउँ, लुभु, साँखु, चखुन्ती, गोरखा, बडिखेल ), काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाका बोलीहरू (बनेपा, नाला, सांगा, चौकोट, पनौती, धुलिखेल, दुती), खम्पु, खोपासी,
पूर्वी: चैनपुर, धरान, दोलखा, सिन्धुपाल्चोक, ताप्लेजुङ, तेह्रथुम, भोजपुर, धनकुटा, नारायणगढ, झापा, इलाम

कंसाकार (२०११) ले नेवार बोलीहरूको निम्न वर्गीकरण पनि क्रिया संयुग्मन रूपविज्ञानमा आधारित छ।

मध्य
- काठमांडू, ललितपुर, किर्तिपुर, चित्लाङ, लेले
- भक्तपुर, थिमि
पूर्वी
- दोलखा, तौथलि , लिसिकोट, दोति
- पहरि (बडिखेल)

कपाली (११४१ ने.स.) ले पारस्परिक सुगमताको आधारमा नेपाली भासा बोलीको निम्न वर्गीकरण दिन्छ.^[८८]^[८९]

नेपाल उपत्यका (काठमाडौं उपत्यका)
- पूर्वाञ्चल- भक्तपुर, सांखु र काभ्रेका सात गाउँहरू पर्दछन्।
- पश्चिमी - काठमाडौं र ललितपुर समावेश छ
दोलखा- दोलखा जिल्लाको दोलखा र चरिकोट, सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको तौथली र जेठल र काभ्रे जिल्लाको दुती पर्दछन् ।
स्थानीयतामा आधारित साना बोलीहरू
- ललितपुरको गाउँ, प्याङगाँ
जातीय समूहमा आधारित साना बोलीहरू
- गोपाली
- बलामी
- पहरी

नेपाल भाषालाई वर्गीकरण गर्ने अन्य तरिकाहरू निम्नानुसार छन्:-

भक्तपूर: ख्वपे भाय् भनेर पनि चिनिन्छ, यो बोली मानक भन्दा धेरै पुरातन छ। भक्तपुर, बनेपा, पनौती र धुलिखेलमा यस भाषाको प्रयोगमा भिन्नताहरू छन्।
चित्लाङ: यो बोली मकवानपुर जिल्लाको काठमाडौं उपत्यकाको दक्षिणमा रहेको स्थान चित्लाङ मा बोलिन्छ। यो चित्लाङको सबैभन्दा ठूलो नेवार गढी हो। त्यहाँ बलामी जातको बाहुल्यता छ ।
दोलखा नेवारी भाषा: यो भाषाको सबैभन्दा पुरातन तथा संरक्षित रूप हो र यो पुरानो नेवारीसँग धेरैमात्रामा मिल्दोजुल्दो छ।
काठमाडौं-ललितपुर: काठमाण्डौ बोली, जसलाई येमि भाय पनि भनिन्छ, यो भाषाको प्रभावशाली रूपहरू मध्ये एक हो र यो शिक्षा र मिडियामा प्रयोग हुने भाषाको मानक रूपको धेरै नजिक छ। यो सबैभन्दा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने बोली पनि हो। यो विशेष गरी काठमाडौंमा बोलिन्छ। ललितपुर बोली, जसलाई येले भाय पनि भनिन्छ, यो भाषाको सबैभन्दा प्रभावशाली रूप हो। यो एक धेरै व्यापक प्रयोग बोली पनि छ। यो विशेष गरी ललितपुरमा बोलिन्छ काठमाडौं र ललितपुर बोलीहरू बीचको समानताको कारण, यो प्राय: एकको रूपमा समूहबद्ध गरिएको छ। करिब ९५% नेपाली भाषाका प्रकाशनहरू यस बोलीमा छन्।^[९०]
पहारी: पहारी जातिमा नेपाल भाषाको पहारी भाषिका बोलिन्छ।^[९१]
प्याङ्गा: ललितपुर जिल्लाको प्याङगां गाँउमा बोलिने नेपाली भाषाको भिन्न स्वरुप. ^[९२]

नेवारी भाषा व्याकरण

नेवारी भाषाको पनि आफ्नै व्याकरणात्मक नियमहरू छन्

लिङ्ग

नेवारी भाषामा केवल नाम शब्दमा मात्र लिङ्ग भेद गरिन्छ। सर्वनाम, विशेषण र क्रियापदहरूमा लिङ्ग भेद हुँदैन

शब्द परिवर्तन गरी : काय् - म्ह्याय्, दाजु - तता, किजा - केहेँ
पछाडी 'नी'थपी : दांगदर - दांगदरनी, सँमि - सँमिनी, माकः - माकःनी
अगाडि 'बा' को सट्टा 'मा' राखेर : बासल - मासल, बाहेँय् - माहेँय्
अगाडि 'थु' को सट्टा 'मा' राखेर : थुसा - मासा, थुम्येय् - माम्येय्

वचन

नेवारी भाषामा केवल नाम शब्दमा मात्र वचन भेद गरिन्छ

सम्बन्धवाचक शब्दमा 'पिं'(काठमाडौँ/ललितपुर)/'पुं'(भक्तपुर) थपेर : किजा - किजापिं/किजापुं, माजु - माजुपिं/माजुपुं
विशेषण शब्दमा 'पिं'/'पुं' थपेर : तुयु - तुयुपिं, भ्वासि - भ्वासिपिं
अरु सबैमा 'त' थपिन्छ : खिचा - खिचात, मचा - मचात (मस्त), देगः - देगःत, मिखा - मिखात
'मिजं, 'मिसा', 'मिथु', 'मिखे', 'मिस्जं' शब्दहरूमा 'पिं'र 'त' दुबैमा जुन पनि राख्न सकिन्छ
द्रव्यवाचक नाममा वचन भेद हुँदैन

व्याकरणात्मक कण

नेपाली	नेवारी भाषा
नाम	नां / नाङ
सर्वनाम	मंकाः नां, पलेनां
विशेषण	ब्वाय्‌सु
क्रियापद	यासु

आदर

नेवारी भाषामा आदरलाई 'बचं तयेगु' भनिन्छ :

सामान्य आदर - छं याना ला? ( तिमीले गर्यौ र)
आदर राखेर बोल्नु - छिसं यानादिया ला? ( तपाईंँले गर्नुभयो र)
दिव्य आदर - छलपोलं यानाबिज्याना ला? ( हजुरले गरिबक्सनु भयो र?)

संस्कृतबाट अपभ्रंश भएका शब्दहरु

नेवारी सबैभन्दा संस्कृतिकरण गरिएको भाषाहरु मध्ये एक हो। तल संस्कृतबाट उधारिएका केही आधारभूत शब्दहरू छन्:^[९३]

नेवारी	संस्कृत	नेपाली
द्यः	देवः	देवता
आख	अक्षरः	अक्षर
लः	जलः	पानी
ना	नार	पानी
कां	काना	अन्धो
कं	कण्टकः	काँडा
निगल	नगरः	शहर
किमि	कृमी	कीडा
ध्वाय्	ध्वजः	झण्डा
गां	ग्राम	गाउँ
गं	घण्टः	घण्टा
नां	नामः	नाम
पौ	पत्रः	पत्र
न्हास	नासिका	नाक
भाय्	भाषा	भाषा
देय्	देशः	देश
भूखा	भुकम्पः	भुकम्प
मनु	मनुष्यः	मान्छे
मन्दः	मण्डलः	गोलो घेरा
म्हुतु	मुखं	मुख
घः	घटः	गाग्री
देखा	दीक्षा	दीक्षा
पुखुरी	पुष्करिणी	पोखरी
लायकु	राजकुलः	दरबार
नाय	नायकः	घरको प्रमुख व्यक्ति
नाकीं	नायकी	घरको प्रमुख व्यक्ती(महिला)
दुरु	दुग्धः	दुध
लोच	रोगः	रोग
गलपत/गःपः	गलापतः	घाँटी
ल्हस्त/ल्हात/ल्हाः	हस्तः	हात
सः/सल	स्वरः	आवाज
हंय्	हंसः	हाँस
मे/मेष	महिषः	राँगा/भैँसी
तःधं/तवधन	तपोधनः	ठुलो वा प्रसिद्ध
वसः/वसत	वस्त्रः	लुगा
जज्ञ	यज्ञः	यज्ञ
जजंका	यज्ञोपवीतः	जनै
उपाकलं	उपाकर्मः	उपाकराम
अपसं	उपासन	व्रत
नेपाः	नेपालः	नेपाल

शास्त्रीय नेवारी भाषाका केही क्रियापदहरू जुन मल्लकालमा प्रयोग गरिन्थ्यो तर अहिलेको नेवारीमा प्रयोग गरिन्दैन:

शास्त्रीय नेवारी	संस्कृत	अर्थ
करलपे	करति	गर्नु
पडलपे	पठति	पढ्नु
भजलपे	भजति	भजनु
धरलपे	धरति	बोक्नु
बाजरपे	वाद्यति	बजाउनु
कोपलपे	कोपयति	रिसाउनु
चरलपे	आचरयति	गर्नु
मोचकाव	मोचन	मार्नु
खेललपे	खेलः	खेल्नु/जिस्काउनु
शुमरपे	स्मरण	सम्झिनु
सुखलपे	सुख	सुखले बस्नु
शुषलपे	शुष्क	सुक्नु
भुक्तलपे	भोगः	भोगनु
बोधलपे	बोध	थाहा पाउनु/सोच्नु
पोषरपे	पालनपोषण	पालनु
सेवलपे	सेवा	सेवा गर्नु

चलनचल्तीका केही शव्द तथा वाक्यहरू

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
ज्वजलपा	स्याउदाइ	नमस्ते
छिगु नां छु खः?	छन नाम हाति खेङ?	तपाईंँको नाम के हो?
जिगु नां … खः।	जन नाम...खेङ।	मेरो नाम … हो।
न्हूगु / न्हू दँया भिन्तुना!	न्हुगु दय भिंगु टोनगी	नयाँ वर्षको शुभकामना!
छिगु हालखबर छु दु ले?	हाति दमु छन हालखबर?	तपाईको हालखबर के छ?
जिगु फुकं बाला	जन दोखुनु बाँलकुतु दमु	मेरो सबै राम्रो छ
म्ह फुला?	फले मफले हाती दमुले	सञ्चय हुनुहुन्छ?
जा नया दियेधुनला?	जा नै धोनरा?	खाना खानुभयो
जा नयेधुन	जा नै धोन्गी	खाना खाइसकेँ
लसंहना	बधाई	बधाई
सुभाय्	सुभाय	धन्यबाद

आधारभूत शब्दहरू

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
गुथि	कुथि	संस्था
छेँ	छेँ	घर
मनू	मानुस	मान्छे
वासः	वास	औषधी
बुखँ	बुखन	समाचार
बुँख्याःचा	बुँख्याल	खेतमा चरा तर्साउन राखिएको मान्छेजस्तो नमुना
ख्वाःपाः	ख्वापाल	मुकुन्डो
प्याखं	प्याखन	नृत्य
स‌ंकिपा	सङ्किपात	चलचित्र
दबू	डोबर	स्टेज / दवली
लाय्‌कू	दरबार	दरबार / राजकूल
ज्यास:	ज्येकुथि	कार्यालय
पस:/ पसल	पसल	पसल
चुक	चोक	चोक
न्ह्यपु	निपु	दिमाग
नुगः	नुगर	मुटु
मतिना	माया	माया
खः	खेङ	हो
मखु	मखे	होइन
जिउ / ज्यू	जिर	हुन्छ
मजिउ / मज्यू	मजिउ	हुन्न

सम्बोधन

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
जि	जि	म
जिगु	जन	मेरो
छिः	छि	तपाईंँ
छ	छि	तिमी / तँ
छंगु	छन	तिम्रो
झी	छिजी	हामी
भाजु	भाजु	श्रीमान्
मयजु	मयजु	श्रीमाती
वयकः	---	वहाँ
थन	इकु	यहाँ
व	आमु	उ /उनी
थो	इउ	यो
हुँ	---	त्यो
अन / आकन	आमु	त्यहाँ

प्रश्नवाचक शब्द

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
छु	हाती	के
छाय्	हात्त	किन
गथेयाना	गिथी	कसरी
गन	गिवी	कहाँ
गुगु	गु	कुन
गुलि	गुली	कति
गुब्ले	गुल्प	कहिले
सु	गुन	को
सुनं	गुनान	कसले
सुनापं	गुनेनाप	कोसंग
सुयागु	गुने	कसको
गननं	गिवीलान्	कहाँबाट
ग्व/गो	ग्वा	खोई

क्रियापद

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
कयेगु	कई	हान्नु
कनेगु	कोँई	भन्नु/सुनाउनु
कायेगु	काई	लिनु
क्वःग	कोई	डढनु
ख्वयेगु	खोई	रुनु
खनेगु	खोँई	देख्नु
गयेगु	गई	चढ्नु
ग्वयेगू	गोई	(ताल्चा)लगाउनु
न्यायेगु	ङाई	टोक्नु
चायेगु	चाई	पखाल्नु
च्वयेगु	चोई	लेख्नु
च्वनेगु	चोँई	बस्नु
छायेगु	छाई	चढाउनु
छ्वयेगु	छोई	पठाउनु
ज्वनेगु	जोँई	समात्नु
तायेगु	टाई	काट्नु
त्वइगु	तोई	उदाउनू
त्वयेगु	टोई	उतार्नु
त्वनेगु	तोँई	पिउनु
थायेगु	ठाई	बुन्नु
थनेगु	ठोँई	उठाउनु
दयेगु	डई	लड्नु
दायेगु	डाई	कुट्नु
नयेगु	नई	खानु
नायेगु	नाई	मुछ्नु
पायेगु	पाई	सुकाउनु
पनेगु	पोँई	छेक्नु
फायेगु	फाई	मुछ्नु
फोनेगु	फोँई	माग्नु
बायेगु	बाई	छुट्टिनु
ब्वइगु	बोई	उड्नु
ब्वनेगु	बोँई	पढ्नु
मनेगु	मोई	उसिनु
लनेगु	लोँई	जोख्नु
लायेगु	लाई	ओछ्याउनु
स्वयेगु	सोई	हेर्नु
सनेगु	सोँई	हल्लिनु
हयेगु	हाई	ल्याउनु

खानेकुरा

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
जाकि	जाकि	चामल
वा	या	धान
छ्व	छो	गहुँ
कःनि / लाजा / लाब्जा	काँकर	मकै
मुस्या	म्वार	भटमास
माय्	मास	मास
जा	जा	भात
छुचुं / छुचुङ	सोतु	पीठो
मरि / मारि / मधि	मारि	रोटी
बजि / बै	बजि	चिउरा
धौ	धरी	दही
ल: / नाः	लोखु	पानी
ला	थोंसी	मासु
म्येय् ला	मेसय थोंसी	राँगाको मासु
खाया ला	खाय थोंसी	कुखुराको मासु
दुकुचा / दुगु या ला	दोगय थोंसी	बोकाको मासु
फाँया ला	फाय थोंसी	ब‌‌ंगुरको मासु
सुकू ला	गान्केय थोंसी	सुकुटी
लाभा / लाबा / लबा	लँवा	लसुन
हलू	हल्ली	हलेदो
जी	जिर	जिरा
चि	चि	नुन
बेचि	बिर्चि	विरेनुन
मल्ता	ख्वार्सानी	खुर्सानी
मलय्	मरिच	मरीच
अय्‌लाः	ऐराक	रक्सी
थ्वँ	थोँ	जाँड
बजां / बझां	बझान	हुक्का तम्माखु

सम्बन्ध

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
मां / अमा / मा	माँ	आमा
अबु / बा / अब्वा	बा	बुवा
अजि / बज्यय्	बजै	हजुरआमा
अजा / बाज्या	बाजे	हजुरबुवा
पासा	साँङत	साथी
दाजु	दाजु	दाइ
किजा	किज	भाइ
तता / अता	ताता	दिदी
केहेँ	केहेँ	बहिनी
कलाः / मिसा / तिरिमयेजु	कलात/मिसा	श्रीमती
भाःत	कैमु/वान्सा	श्रीमान्
पाजु	पाजु/निनिपाजु	मामा (आमापट्टीको दाजुभाइ) फूपाजु (बुवापट्टीको दिदीबहिनीको श्रीमान्)
मलेजु / मल्जु	मल्ली	माइजु
निनि	निनि	फूपु
त:मा	डोमा/धोम	ठूली आमा
चमा / चाँ	चिच्मा	कान्छी आमा
त:बा	डोबा	ठूलो बुबा
कका	चबा	सानो बुबा
काय्	कय	छोरा
म्ह्याय्	मिच	छोरी
काय्‌चा	बिन	भतिजा
म्ह्याय्‌चा	बिनी	भतिजी
भि‌न्चा	बिन/बिनी	भान्जा / भान्जी
छय्	छय	नाती / नातीनि
भौ	ईरी	बुहारी
सस:मा / सस्मां	निन्मा	सासु आमा
सस:बा / सस्बा	कुबा	सासु बुवा / ससुरा
सस:	ससल	ससुराली
जिलाजं	जारी/जाडी	ज्वाइँ

शरीर

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	नेपाली
म्ह	म्हस	शरीर
छ्यं	छेय	टाउको
सँ /साँ	साँ	कपाल
न्ह्यपु	निपु	दिमाग
कपः /कपाः	मस्ती	निधार
मिखा	मिखा	आँखा
ख्वाः / ख्वः	ख्वाल	अनुहार
न्यताः	नकु	गाला
न्हाय्	नास	नाक
म्हुतु	मुथु	मुख
वा	वा	दाँत
म्येँ	मे	जीवो
मन्चा	मनि	चिउँदो
ल्हाः	लाहा	हात
पातिं / पतिं	चुला	औँला
पस / पासः	पस	अन्जुली
ब्वःल / बोहोल	बाहा	कुम
प्वाः	प्याटा	पेट
तुति	टुटी	खुट्टा
लुसि	कुचिरी	नङ
जँ / जाँ	जोँ	ढाँड
खम्पा	खली	तिघ्रा

रङ

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	प्याङ्गा नेवारी	नेपाली
तुयुगू / तुयू	त्वायउ	तोय	सेतो
हाकुगु / हाकु	हाकउ	हाक	कालो
ह्याँगू	हेङउ	ह्यान	रातो
वाउँ	ओङउ	वानः	हरियो
वँचु	ओंचउ	वच	नीलो
म्हासु	म्वासउ	म्हासः	पहेँलो
सियुगु / सियु	सियउ	सिय	खैरो

संख्या

नेवारी भाषा	दोलखा नेवारी	प्याङ्गा नेवारी	नेपाली
छि	थि	छि	एक
नसि	निसी	नि	दुई
स्वँ	सों	स्व	तिन
पि	पि	प्य	चार
न्या/ङा	ङा	ने	पाँच
खु	खु	खु	छ
न्हस	नस्	न्हइ	सात
च्या	च्या	च्या	आठ
गु	गु	गु	नौ
झि/सान्ह	झी	झि/हि	दस
सच्छि	सर्छि	सच्छि	सय

यो पनि हेर्नुहोस्

नेपाल र नेवार जाति

सन्दर्भ सामग्रीहरू

↑ Khatiwada, Dambar, "'राजधानी प्रदेश' र 'नेवा राज्य' : केही भ्रमको खण्डन", Online Khabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। उनले भनेका थिए– ‘तिब्बतको दक्षिणमा ‘नेपाल’ छ, त्यसका बासिन्दालाई ‘नेवार’ भनिन्छ ।’ यो सन्दर्भलाई पत्याउने हो भने त्यतिखेर ‘नेपाल’ काठमाडौं वरिपरि मात्र भएको देशको नाम थियो र अहिले ‘नेपाली’ भनिए जस्तो त्यो ‘नेपाल’ देशका बासिन्दालाई ‘नेवार’ भनिन्थ्यो । उनीहरूले बोल्ने भाषालाई ‘नेपाल भाषा’ भनिन्थ्यो । यसको गहिरो अर्थ छ– ‘नेवार’ कुनै जात, जाति वा नश्ल समुुदाय हैन, एक ऐतिहासिक राष्ट्र वा राष्ट्रियता हो ।
↑ "Save Nepa Valley Movement Homepage", Save Nepa Valley, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।
↑ Kapali, Rukshana (३१ मे २०१८), "बाहिरी चक्रपथ र स्याटलाइट शहर: विकासको नाममा आत्महत्या !", Bizshala, Bizshala, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। हाल काठमाडौँ उपत्यका भनेर चिनिएको, पहिले नेपाल खाल्डो(नेपाः गाः) भनेर परिचित नेपाः उपत्यका, राजधानी यस्तो छ, यस्तो हुनुपर्छ, विकास यो हो, त्यो हो भन्ने आम जनमानसमा एउटा मानसिकता नै छ।
↑ Rai, Bhakta, "रञ्जनाको साैन्दर्यमा युवा मुग्ध", Nepal News, Nepal News, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। ^{[स्थायी मृत कडी]}लिपि नखःकै कार्यक्रममा 'सेभ नेपाः भ्याली' अभियन्ताहरू पनि रञ्जना लिपिमा आफ्नो उपस्थिति देखाए। काठमाडाैं उपत्यकामा विकासका नाममा सम्पदा मासिँदै गएपछि काठमाडाैं उपत्यका (नेपाः भ्याली) बचाउन लागिपरेका हुन्, उनीहरू।
↑ "नेवार जाति र वर्तमान अवस्था", Blastkhabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। नेपाः देश आजको काठमाडौँ उपत्यका हो ।
↑ भक्तपुर नगरपालिका स्थानीय पाठ्यक्रम २०७५, Bhaktapur: Bhaktapur Municipality, २०१८, पृ: ९, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।
↑ Khatiwada, Dambar, "'राजधानी प्रदेश' र 'नेवा राज्य' : केही भ्रमको खण्डन", Online Khabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। यो कुनै तर्क हैन, एक ऐतिहासिक सत्य हो । यसलाई पुष्टि गर्न डेशीदेरी जस्तो कुनै विदेशी विद्वानको सहारा लिइरहनु पर्दैन । हाम्रो पुस्ता बाल्यकालमा हुँदासम्म बूढो पुस्ताले काठमाडौं जानुलाई ‘नेपाल जानु’ भन्थे । ‘तीन शहर नेपाल’ भन्ने गीत खुबै चलेको थियो । स्वयं मेरी हजुरआमाले मलाई ‘नेपाल भ्रमणको संस्मरण’ सुनाएको सम्झना छ । मेरा हजुरबा आफूलाई ‘माझ किरातको बाहुन हुँ’ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । ‘माझ किरात’ बाट ‘नेपाल’ गए/आएको २२ दिनको पैदलयात्राको कथा हजुरआमाले बेलीविस्तार सुनाउँदा म मन्त्रमुग्ध भई सुनिरहन्थें ।
↑ Tamot, Kashinath (२००६), नेपालमण्डल, Nepal Mandal Anusandhan Guthi, आइएसबिएन 99946-987-5-3, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।
↑ Tamot, Kashinath (२००६), नेपालमण्डल (नेपाली अनुवाद), Nepal Mandal Anusandhan Guthi, आइएसबिएन 99946-987-5-3, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।
↑ "Celestial Advice", Nepal Law Commission, मूलबाट १ जनवरी २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। When we were on the top of Chandragiri Mountain, I asked them- "Which one is Nepal?" They helped me to recognize Bhadgaun (Now Bhaktapur), Patan and Kathmandu. My heart, at that time, felt to be the King of those Three Cities.....also to see the Kathmandu Valley (the then Nepal).....Not to be recognized and arrested by the King of Nepal (Kathmandu) I was using Sayakhu( Woolen Blanket)....We may not conquer Nepal (Kathmandu) without sufficient human resource like in Kurukshetra...
↑ Tuladhar, Prem Shanti (2000). Nepal Bhasa Sahityaya Itihas: The History of Nepalbhasa Literature. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. आइएसबिएन ९९९३३-५६-००-X. Page 10.
↑ "Classical Newari Literature", मूलबाट १३ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ डिसेम्बर २०११। Page 1.
↑ Thapa, Lekh Bahadur (१ नोभेम्बर २०१३), "Roots: A Khas story", The Kathmandu Post, मूलबाट २ नोभेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ नोभेम्बर २०१३ मिति
↑ Hodgson, B. H. (१८४१), "Illustrations of the literature and religion of the Buddhists", Serampore, अन्तिम पहुँच १६ फेब्रुअरी २०१२।
↑ ^१५.० ^१५.१ ^१५.२ ^१५.३ Lienhard, Siegfried (1992). Songs of Nepal: An Anthology of Nevar Folksongs and Hymns. New Delhi: Motilal Banarsidas. आइएसबिएन ८१-२०८-०९६३-७. Page 3.
↑ Maharjan, Rajendra, "एकल राष्ट्र–राज्यको धङधङी", EKantipur, Kantipur Publication Limited, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। आजभन्दा करिब नौ दशकअघि मात्रै देशको नाम ‘नेपाल’ का रूपमा स्विकारिएको हो भने, पहिले खस–पर्वते–गोर्खाली भनिने भाषालाई ‘नेपाली’ नामकरण गरिएको हो ।
↑ Clark, T. W. (१९७३), "Nepali and Pahari", Current Trends in Linguistics, Walter de Gruyter, पृ: २५२।
↑ "The kings song", Himal Southasian, जुन २००३, मूलबाट २५ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ जुन २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २५ अक्टोबर २०१२ मिति
↑ "साझा प्रकाशन एक झलक", Sajha Prakashan, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० अक्टोबर २०२१ मिति
↑ Kapali, Rukshana (५ मार्च २०२२), नेपाल भाषा नामको औपचारिक पुनःस्थापना सम्बन्धी सूचनाको हकद्वारा प्राप्त मन्त्रीपरिषद्‌को निर्णय (व्यक्तिगत अभिलेखको उतार), पृ: 96, आइएसबिएन 978-9937-1-1498-1, अन्तिम पहुँच ८ मार्च २०२२।
↑ "It's Nepal Bhasa", The Rising Nepal, ९ सेप्टेम्बर १९९५।
↑ "अबदेखि "नेपाल भाषा"", Gorkhapatra, ९ सेप्टेम्बर १९९५।
↑ "Mass media directed to use Nepal Bhasa", The Rising Nepal, १४ नोभेम्बर १९९८।
↑ "'नेपाल भाषा' शब्दको प्रयोग गर्न निर्देशन", Gorkhapatra, १४ नोभेम्बर १९९८।
↑ "Major highlights", Central Bureau of Statistics, २०१३, मूलबाट १७ जुलाई २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ मे २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ जुलाई २०१३ मिति
↑ David N. Gellner (1986). Language, caste, religion and territory: Newar identity ancient and modern, European Journal of Sociology, p.102-148
↑ Tuladhar, Prem Shanti (2000). Nepal Bhasa Sahityaya Itihas: The History of Nepalbhasa Literature. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. आइएसबिएन ९९९३३-५६-००-X. Pages 19–20.
↑ Malla, Kamal P, "The Earliest Dated Document in Newari: The Palmleaf from Uku Bahah NS 234/AD 1114", Kailash, मूलबाट ८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ९ फेब्रुअरी २०१२। Pages 15–25.
↑ Vajracarya, Dhanavajra and Malla, Kamal P. (1985) The Gopalarajavamsavali. Franz Steiner Verlag Wiesbaden GmbH.
↑ Gutschow, Niels (१९९७), The Nepalese Caitya: 1500 Years of Buddhist Votive Architecture in the Kathmandu Valley, Edition Axel Menges, पृ: २५, आइएसबिएन 9783930698752, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मार्च २०१४।
↑ Bajracharya, Chunda (1985). Mallakalya Chhun Sanskriti ("Some Customs of the Malla Period"). Kathmandu: Kashinath Tamot for Nepal Bhasa Study and Research Centre.
↑ Pulangu Nepalbhasa Wangmaya-muna by Kashinath Tamot
↑ Mooldevshashidev by Jagatprakash Malla, edited by Saraswati Tuladhar
↑ ^३४.० ^३४.१ Shrestha, Bal Gopal (जनवरी १९९९), "The Newars: The Indigenous Population of the Kathmandu Valley in the Modern State of Nepal", CNAS Journal, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अप्रिल २०१२।
↑ Levy, Robert I. (1990) Mesocosm: Hinduism and the Organization of a Traditional Newar City in Nepal. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. आइएसबिएन ८१-२०८-१०३८-४. Page 15.
↑ Los Angeles County Museum of Art and Pal, Pratapaditya (1985) Art of Nepal: A Catalogue of the Los Angeles County Museum of Art Collection. University of California Press. आइएसबिएन ९७८-०-५२०-०५४०७-३. Page 19.
↑ Singh, Phatte Bahadur (सेप्टेम्बर १९७९), "Nepali Biharya Aitihasik Pristabhumi ("Historical Background of Nepali Bihar")", Jaa (Kathmandu: Nepal Bhasa Sahitya Pala, Tri-Chandra Campus)। Page 186.
↑ Hutt, Michael (डिसेम्बर १९८६), "Diversity and Change in the Languages", CNAS Journal (Tribhuvan University), मूलबाट २८ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० मार्च २०११। Page 10.
↑ Tumbahang, Govinda Bahadur (सेप्टेम्बर २००९), "Process of Democratization and Linguistic (Human) Rights in Nepal", Tribhuvan University Journal, मूलबाट २४ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ मार्च २०११। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २४ जुलाई २०११ मिति Page 8.
↑ ^४०.० ^४०.१ Lienhard, Siegfried (1992). Songs of Nepal: An Anthology of Nevar Folksongs and Hymns. New Delhi: Motilal Banarsidas. आइएसबिएन ८१-२०८-०९६३-७. Page 4.
↑ LeVine, Sarah and Gellner, David N. (2005). Rebuilding Buddhism: The Theravada Movement in Twentieth-Century Nepal. Harvard University Press. आइएसबिएन ०६७४०१९०८३, 9780674019089. Pages 47–49.
↑ Hridaya, Chittadhar (1982, third ed.) Jheegu Sahitya ("Our Literature"). Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 8.
↑ Manandhar, T (७ मार्च २०१४), "Voice Of The People", The Kathmandu Post, मूलबाट ११ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ मार्च २०१४।
↑ Malla, Kamal P., "The Occupation of the Kathmandu Valley and its Fallout", पृ: ३, मूलबाट ८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ अगस्ट २०१३।
↑ ^४५.० ^४५.१ Hoek, Bert van den; Shrestha, Balgopal (जनवरी १९९५), "Education in the Mother Tongue: The Case of Nepal Bhasa (Newari)", CNAS Journal, मूलबाट २२ मार्च २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ अप्रिल २०१२। |name-list-style= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता) Page 75.
↑ Shrestha, Bal Gopal (जनवरी १९९९), "The Newars: The Indigenous Population of the Kathmandu Valley in the Modern State of Nepal)", CNAS Journal, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अप्रिल २०१२।
↑ Gurung, Kishor (Nov–Dec १९९३), "What is Nepali Music?", Himal: ११, मूलबाट ७ अप्रिल २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ अप्रिल २०१४।
↑ शुक्रराज अस्पताल स्मारिका २०५७, Page 52, नेपालभाषाको पुनर्जागरणमा शुक्रराज शास्त्री by सह-प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर
↑ Bajracharya, Phanindra Ratna (2003). Who's Who in Nepal Bhasha. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. Page 27.
↑ Lewis, Todd T.; Tuladhar, Subarna Man (१३ नोभेम्बर २००९), Sugata Saurabha: An Epic Poem from Nepal on the Life of the Buddha by Chittadhar Hridaya, Oxford Scholarship Online, आइएसबिएन 9780199866816, डिओआई:10.1093/acprof:oso/9780195341829.001.0001, मूलबाट १५ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ जनवरी २०१२।
↑ Shrestha, Siddhicharan (1992). Siddhicharanya Nibandha ("Siddhicharan's Essays"). Kathmandu: Phalcha Pithana. Page 73.
↑ "History of Nepali Journalism", Nepal Press Institute, १५ फेब्रुअरी २०१०, मूलबाट ९ अगस्ट २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२।
↑ Sandhya Times, १ जुलाई १९९७।
↑ Whelpton, John (२००५), A History of Nepal, Cambridge University Press, पृ: १८३, आइएसबिएन 9780521804707, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ जुलाई २०१३।
↑ Timalsina, Ramji (Spring २०११), "Language and Political Discourse in Nepal", CET Journal (Itahari: Itahari Research Centre, Circle of English Teachers (CET)), मूलबाट १५ डिसेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ डिसेम्बर २०१२ मिति Page 14.
↑ Hangen, Susan (२००७), "Creating a "New Nepal": The Ethnic Dimension", Washington: East-West Center, मूलबाट ११ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ११ अक्टोबर २०१७ मिति
↑ Maharjan, Harsha Man (२००९), "They' vs 'We': A Comparative Study on Representation of Adivasi Janajati Issues in Gorkhapatra and Nepal Bhasa Print Media in the Post Referendum Nepal (1979–1990)", Social Inclusion Research Fund, मूलबाट २६ सेप्टेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मे २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २६ सेप्टेम्बर २०१२ मिति Page 34.
↑ नेपालभाषाया न्हूगु पुलांगु म्ये मुना ब्वः१
↑ Eagle, Sonia (१९९९), "The Language Situation in Nepal", Journal of Multilingual and Multicultural Development (Scribd), मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ फेब्रुअरी २०१२। Page 310.
↑ "Constitution of Nepal 1990", Nepal Democracy, २००१, मूलबाट १९ डिसेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२।
↑ Limbu, Ramyata (२१ जुन १९९९), "Attempt to Limit Official Language to Nepali Resented", IPS, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२। ^{[स्थायी मृत कडी]}
↑ "The Interim Constitution of Nepal, 2063 (2007)", UNDP Nepal, जनवरी २००९, पृ: ५६, मूलबाट १९ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १९ फेब्रुअरी २०१२ मिति
↑ "State affairs", The Kathmandu Post, ७ जुलाई २०१३, अन्तिम पहुँच १४ मे २०१४।
↑ "Jigu Nan Dhayegu Du", Sandhya Times, १८ जुलाई २०१३, पृ: २, मूलबाट २ डिसेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ मे २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ डिसेम्बर २०१३ मिति
↑ "Nepal Bhasa Wikipedia", new.wikipedia.org, मूलबाट १४ फेब्रुअरी २००५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ डिसेम्बर २००८।
↑ Rai, Ganesh (११ अप्रिल २०१२), "९७ विद्यालयमा नेपालभाषा पढाइने ("Nepal Bhasa to be taught in 97 schools")", Kantipur, मूलबाट २३ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ अक्टोबर २०१२ मिति
↑ Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 113.
↑ Jhee (February–March 1975). Kathmandu: Nepal Bhasa Bikas Mandal. Page 9.
↑ Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Pages 255–256.
↑ Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 47.
↑ Shrestha, Bal Gopal (२००५), "Ritual and Identity in the Diaspora: The Newars in Sikkim", Bulletin of Tibetology, मूलबाट ७ अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ मार्च २०११। Page 26.
↑ "Himalaya Darpan", Himalaya Darpan, २० सेप्टेम्बर २०१३, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ सेप्टेम्बर २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ सेप्टेम्बर २०१३ मिति
↑ "Newar", Ethnologue, मूलबाट ७ जुन २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ अप्रिल २००६।
↑ उद्दरण त्रुटी: अवैध <ref>चिनो; tumbahang2010 नामको सन्दर्भका लागि कुनै पाठ प्रदान गरिएको छैन
↑ "सरकारी कामकाजको भाषाका आधारहरूको निर्धारण तथा भाषासम्बन्धी सिफारिसहरू (पञ्चवर्षीय प्रतिवेदन- साराांश) २०७८", Language Commission, Language Commission, मूलबाट ६ सेप्टेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ अक्टोबर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ सेप्टेम्बर २०२१ मिति
↑ Ojha, Anup (२२ जुन २०१७), "Nepal Bhasa as official language in metropolis", The Kathmandu Post, The Kathmandu Post, मूलबाट २९ अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अक्टोबर २०२१।
↑ "कीर्तिपुर नगर साँस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र सम्बन्धमा व्यवस्था गर्न बनेको ऐन, २०७८", Kirtipur Municipality, Kirtipur Municipality, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।
↑ Kapali, Rukshana (नोभेम्बर २०२१), स्थानीय तहमा नेपालभाषा सम्बन्धी सूचनाको हकद्वारा प्राप्त सूचनाको संगालो (व्यक्तिगत अभिलेखको उतार), पृ: 93, 94, आइएसबिएन 978-9937-0-9816-8, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।
↑ "About Sikkim", Sikkim Tourism, मूलबाट १ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।
↑ "𑐳𑐶𑐎𑑂𑐎𑐶𑐩 𑐴𑐾𑐬𑐮𑑂𑐜", Government of Sikkim, मूलबाट १ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।
↑ "IPR department's eNEWS bulletin in Newar language", Facebook, Government of Sikkim, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।
↑ "मातृभाषा पाठ्यक्रम", Curriculum Development Centre (CDC), मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ मार्च २०२३ मिति
↑ "TU Introduces MPhil, PhD In Nepal Bhasa", The Rising Nepal, २८ अगस्ट २०२१, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।
↑ "Departments", Campus of International Languages, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।
↑ "Eight local levels in Kathmandu implement local curriculum", My Republica, १ सेप्टेम्बर २०२२, मूलबाट १ अप्रिल २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ अप्रिल २०२२।
↑ "Sikkim asks schools to introduce 11 local languages in curriculum", The Economic Times, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।
↑ Kansakar, Tej R. 2011. A sociolinguistic survey of Newar / Nepal Bhasa. Linguistic Survey of Nepal (LinSuN), Tribhuvan University, Kathmandu, Nepal.
↑ Kapali, Rukshana, नेपालभाषा लेखन सहयोगी, Self published, पृ: 9–12, आइएसबिएन 978-9937-0-9396-5।
↑ Kapali, Rukshana, "नेपाल भाषा कार्यान्वयन कसरी गर्न सकिन्छ?", Setopati, मूलबाट १ अप्रिल २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ अप्रिल २०२२।
↑ Prajapati, Subhash Ram, "Bibliography of Nepalbhasa Dictionaries", मूलबाट ३ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ नोभेम्बर २०२१ मिति
↑ Shrestha, Omkareshwor (२०१०), A Grammar of Pahari, PhD Dissertation, Tribhuvan University, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१।
↑ Singh, Tulasi Lal, नेपालभाषाया प्यांगां भाषिका, Ratna Printing Press, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१।
↑ From the review article on "Dictionary of classical Newari compiled from manuscript sources." With the financial support of Toyota Foundation, Japan, Nepal Bhasa Dictionary Committee. Cwasā Pāsā. Kathmandu: Modern Printing Press, Jamal 2000, pp. XXXV, 530. आइएसबिएन ९९९३३-३१-६०-०"

[dambar-1] Khatiwada, Dambar, "'राजधानी प्रदेश' र 'नेवा राज्य' : केही भ्रमको खण्डन", Online Khabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। उनले भनेका थिए– ‘तिब्बतको दक्षिणमा ‘नेपाल’ छ, त्यसका बासिन्दालाई ‘नेवार’ भनिन्छ ।’ यो सन्दर्भलाई पत्याउने हो भने त्यतिखेर ‘नेपाल’ काठमाडौं वरिपरि मात्र भएको देशको नाम थियो र अहिले ‘नेपाली’ भनिए जस्तो त्यो ‘नेपाल’ देशका बासिन्दालाई ‘नेवार’ भनिन्थ्यो । उनीहरूले बोल्ने भाषालाई ‘नेपाल भाषा’ भनिन्थ्यो । यसको गहिरो अर्थ छ– ‘नेवार’ कुनै जात, जाति वा नश्ल समुुदाय हैन, एक ऐतिहासिक राष्ट्र वा राष्ट्रियता हो ।

[savenepavalley-2] "Save Nepa Valley Movement Homepage", Save Nepa Valley, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।

[rukshanakapali-3] Kapali, Rukshana (३१ मे २०१८), "बाहिरी चक्रपथ र स्याटलाइट शहर: विकासको नाममा आत्महत्या !", Bizshala, Bizshala, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। हाल काठमाडौँ उपत्यका भनेर चिनिएको, पहिले नेपाल खाल्डो(नेपाः गाः) भनेर परिचित नेपाः उपत्यका, राजधानी यस्तो छ, यस्तो हुनुपर्छ, विकास यो हो, त्यो हो भन्ने आम जनमानसमा एउटा मानसिकता नै छ।

[bhaktarai-4] Rai, Bhakta, "रञ्जनाको साैन्दर्यमा युवा मुग्ध", Nepal News, Nepal News, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। ^{[स्थायी मृत कडी]}लिपि नखःकै कार्यक्रममा 'सेभ नेपाः भ्याली' अभियन्ताहरू पनि रञ्जना लिपिमा आफ्नो उपस्थिति देखाए। काठमाडाैं उपत्यकामा विकासका नाममा सम्पदा मासिँदै गएपछि काठमाडाैं उपत्यका (नेपाः भ्याली) बचाउन लागिपरेका हुन्, उनीहरू।

[bkhabar-5] "नेवार जाति र वर्तमान अवस्था", Blastkhabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। नेपाः देश आजको काठमाडौँ उपत्यका हो ।

[bktmun-6] भक्तपुर नगरपालिका स्थानीय पाठ्यक्रम २०७५, Bhaktapur: Bhaktapur Municipality, २०१८, पृ: ९, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।

[dambar2-7] Khatiwada, Dambar, "'राजधानी प्रदेश' र 'नेवा राज्य' : केही भ्रमको खण्डन", Online Khabar, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। यो कुनै तर्क हैन, एक ऐतिहासिक सत्य हो । यसलाई पुष्टि गर्न डेशीदेरी जस्तो कुनै विदेशी विद्वानको सहारा लिइरहनु पर्दैन । हाम्रो पुस्ता बाल्यकालमा हुँदासम्म बूढो पुस्ताले काठमाडौं जानुलाई ‘नेपाल जानु’ भन्थे । ‘तीन शहर नेपाल’ भन्ने गीत खुबै चलेको थियो । स्वयं मेरी हजुरआमाले मलाई ‘नेपाल भ्रमणको संस्मरण’ सुनाएको सम्झना छ । मेरा हजुरबा आफूलाई ‘माझ किरातको बाहुन हुँ’ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । ‘माझ किरात’ बाट ‘नेपाल’ गए/आएको २२ दिनको पैदलयात्राको कथा हजुरआमाले बेलीविस्तार सुनाउँदा म मन्त्रमुग्ध भई सुनिरहन्थें ।

[kashinath1-8] Tamot, Kashinath (२००६), नेपालमण्डल, Nepal Mandal Anusandhan Guthi, आइएसबिएन 99946-987-5-3, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।

[kashinath2-9] Tamot, Kashinath (२००६), नेपालमण्डल (नेपाली अनुवाद), Nepal Mandal Anusandhan Guthi, आइएसबिएन 99946-987-5-3, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।

[celestialadvice-10] "Celestial Advice", Nepal Law Commission, मूलबाट १ जनवरी २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। When we were on the top of Chandragiri Mountain, I asked them- "Which one is Nepal?" They helped me to recognize Bhadgaun (Now Bhaktapur), Patan and Kathmandu. My heart, at that time, felt to be the King of those Three Cities.....also to see the Kathmandu Valley (the then Nepal).....Not to be recognized and arrested by the King of Nepal (Kathmandu) I was using Sayakhu( Woolen Blanket)....We may not conquer Nepal (Kathmandu) without sufficient human resource like in Kurukshetra...

[11] Tuladhar, Prem Shanti (2000). Nepal Bhasa Sahityaya Itihas: The History of Nepalbhasa Literature. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. आइएसबिएन ९९९३३-५६-००-X. Page 10.

[12] "Classical Newari Literature", मूलबाट १३ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ डिसेम्बर २०११। Page 1.

[13] Thapa, Lekh Bahadur (१ नोभेम्बर २०१३), "Roots: A Khas story", The Kathmandu Post, मूलबाट २ नोभेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ नोभेम्बर २०१३ मिति

[14] Hodgson, B. H. (१८४१), "Illustrations of the literature and religion of the Buddhists", Serampore, अन्तिम पहुँच १६ फेब्रुअरी २०१२।

[Lienhard,_Siegfried_1992_Page_3-15] १५.० ^१५.१ ^१५.२ ^१५.३ Lienhard, Siegfried (1992). Songs of Nepal: An Anthology of Nevar Folksongs and Hymns. New Delhi: Motilal Banarsidas. आइएसबिएन ८१-२०८-०९६३-७. Page 3.

[rajendramaharjan2-16] Maharjan, Rajendra, "एकल राष्ट्र–राज्यको धङधङी", EKantipur, Kantipur Publication Limited, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। आजभन्दा करिब नौ दशकअघि मात्रै देशको नाम ‘नेपाल’ का रूपमा स्विकारिएको हो भने, पहिले खस–पर्वते–गोर्खाली भनिने भाषालाई ‘नेपाली’ नामकरण गरिएको हो ।

[17] Clark, T. W. (१९७३), "Nepali and Pahari", Current Trends in Linguistics, Walter de Gruyter, पृ: २५२।

[18] "The kings song", Himal Southasian, जुन २००३, मूलबाट २५ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ जुन २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २५ अक्टोबर २०१२ मिति

[sajhaprakashan-19] "साझा प्रकाशन एक झलक", Sajha Prakashan, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० अक्टोबर २०२१ मिति

[kapalilangname-20] Kapali, Rukshana (५ मार्च २०२२), नेपाल भाषा नामको औपचारिक पुनःस्थापना सम्बन्धी सूचनाको हकद्वारा प्राप्त मन्त्रीपरिषद्‌को निर्णय (व्यक्तिगत अभिलेखको उतार), पृ: 96, आइएसबिएन 978-9937-1-1498-1, अन्तिम पहुँच ८ मार्च २०२२।

[21] "It's Nepal Bhasa", The Rising Nepal, ९ सेप्टेम्बर १९९५।

[22] "अबदेखि "नेपाल भाषा"", Gorkhapatra, ९ सेप्टेम्बर १९९५।

[23] "Mass media directed to use Nepal Bhasa", The Rising Nepal, १४ नोभेम्बर १९९८।

[24] "'नेपाल भाषा' शब्दको प्रयोग गर्न निर्देशन", Gorkhapatra, १४ नोभेम्बर १९९८।

[25] "Major highlights", Central Bureau of Statistics, २०१३, मूलबाट १७ जुलाई २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ मे २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १७ जुलाई २०१३ मिति

[26] David N. Gellner (1986). Language, caste, religion and territory: Newar identity ancient and modern, European Journal of Sociology, p.102-148

[27] Tuladhar, Prem Shanti (2000). Nepal Bhasa Sahityaya Itihas: The History of Nepalbhasa Literature. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. आइएसबिएन ९९९३३-५६-००-X. Pages 19–20.

[28] Malla, Kamal P, "The Earliest Dated Document in Newari: The Palmleaf from Uku Bahah NS 234/AD 1114", Kailash, मूलबाट ८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ९ फेब्रुअरी २०१२। Pages 15–25.

[29] Vajracarya, Dhanavajra and Malla, Kamal P. (1985) The Gopalarajavamsavali. Franz Steiner Verlag Wiesbaden GmbH.

[30] Gutschow, Niels (१९९७), The Nepalese Caitya: 1500 Years of Buddhist Votive Architecture in the Kathmandu Valley, Edition Axel Menges, पृ: २५, आइएसबिएन 9783930698752, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मार्च २०१४।

[31] Bajracharya, Chunda (1985). Mallakalya Chhun Sanskriti ("Some Customs of the Malla Period"). Kathmandu: Kashinath Tamot for Nepal Bhasa Study and Research Centre.

[ReferenceA-32] Pulangu Nepalbhasa Wangmaya-muna by Kashinath Tamot

[33] Mooldevshashidev by Jagatprakash Malla, edited by Saraswati Tuladhar

[Shrestha-34] ३४.० ^३४.१ Shrestha, Bal Gopal (जनवरी १९९९), "The Newars: The Indigenous Population of the Kathmandu Valley in the Modern State of Nepal", CNAS Journal, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अप्रिल २०१२।

[35] Levy, Robert I. (1990) Mesocosm: Hinduism and the Organization of a Traditional Newar City in Nepal. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. आइएसबिएन ८१-२०८-१०३८-४. Page 15.

[36] Los Angeles County Museum of Art and Pal, Pratapaditya (1985) Art of Nepal: A Catalogue of the Los Angeles County Museum of Art Collection. University of California Press. आइएसबिएन ९७८-०-५२०-०५४०७-३. Page 19.

[37] Singh, Phatte Bahadur (सेप्टेम्बर १९७९), "Nepali Biharya Aitihasik Pristabhumi ("Historical Background of Nepali Bihar")", Jaa (Kathmandu: Nepal Bhasa Sahitya Pala, Tri-Chandra Campus)। Page 186.

[38] Hutt, Michael (डिसेम्बर १९८६), "Diversity and Change in the Languages", CNAS Journal (Tribhuvan University), मूलबाट २८ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० मार्च २०११। Page 10.

[39] Tumbahang, Govinda Bahadur (सेप्टेम्बर २००९), "Process of Democratization and Linguistic (Human) Rights in Nepal", Tribhuvan University Journal, मूलबाट २४ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ मार्च २०११। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २४ जुलाई २०११ मिति Page 8.

[Lienhard,_Siegfried_1992_Page_4-40] ४०.० ^४०.१ Lienhard, Siegfried (1992). Songs of Nepal: An Anthology of Nevar Folksongs and Hymns. New Delhi: Motilal Banarsidas. आइएसबिएन ८१-२०८-०९६३-७. Page 4.

[41] LeVine, Sarah and Gellner, David N. (2005). Rebuilding Buddhism: The Theravada Movement in Twentieth-Century Nepal. Harvard University Press. आइएसबिएन ०६७४०१९०८३, 9780674019089. Pages 47–49.

[42] Hridaya, Chittadhar (1982, third ed.) Jheegu Sahitya ("Our Literature"). Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 8.

[43] Manandhar, T (७ मार्च २०१४), "Voice Of The People", The Kathmandu Post, मूलबाट ११ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ मार्च २०१४।

[44] Malla, Kamal P., "The Occupation of the Kathmandu Valley and its Fallout", पृ: ३, मूलबाट ८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ अगस्ट २०१३।

[Hoek,_Bert_van_den_and_Shrestha,_Balgopal-45] ४५.० ^४५.१ Hoek, Bert van den; Shrestha, Balgopal (जनवरी १९९५), "Education in the Mother Tongue: The Case of Nepal Bhasa (Newari)", CNAS Journal, मूलबाट २२ मार्च २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ अप्रिल २०१२। |name-list-style= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता) Page 75.

[46] Shrestha, Bal Gopal (जनवरी १९९९), "The Newars: The Indigenous Population of the Kathmandu Valley in the Modern State of Nepal)", CNAS Journal, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० अप्रिल २०१२।

[47] Gurung, Kishor (Nov–Dec १९९३), "What is Nepali Music?", Himal: ११, मूलबाट ७ अप्रिल २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ अप्रिल २०१४।

[48] शुक्रराज अस्पताल स्मारिका २०५७, Page 52, नेपालभाषाको पुनर्जागरणमा शुक्रराज शास्त्री by सह-प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर

[49] Bajracharya, Phanindra Ratna (2003). Who's Who in Nepal Bhasha. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. Page 27.

[50] Lewis, Todd T.; Tuladhar, Subarna Man (१३ नोभेम्बर २००९), Sugata Saurabha: An Epic Poem from Nepal on the Life of the Buddha by Chittadhar Hridaya, Oxford Scholarship Online, आइएसबिएन 9780199866816, डिओआई:10.1093/acprof:oso/9780195341829.001.0001, मूलबाट १५ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ जनवरी २०१२।

[51] Shrestha, Siddhicharan (1992). Siddhicharanya Nibandha ("Siddhicharan's Essays"). Kathmandu: Phalcha Pithana. Page 73.

[52] "History of Nepali Journalism", Nepal Press Institute, १५ फेब्रुअरी २०१०, मूलबाट ९ अगस्ट २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२।

[53] Sandhya Times, १ जुलाई १९९७।

[54] Whelpton, John (२००५), A History of Nepal, Cambridge University Press, पृ: १८३, आइएसबिएन 9780521804707, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ जुलाई २०१३।

[55] Timalsina, Ramji (Spring २०११), "Language and Political Discourse in Nepal", CET Journal (Itahari: Itahari Research Centre, Circle of English Teachers (CET)), मूलबाट १५ डिसेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ डिसेम्बर २०१२ मिति Page 14.

[56] Hangen, Susan (२००७), "Creating a "New Nepal": The Ethnic Dimension", Washington: East-West Center, मूलबाट ११ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ११ अक्टोबर २०१७ मिति

[57] Maharjan, Harsha Man (२००९), "They' vs 'We': A Comparative Study on Representation of Adivasi Janajati Issues in Gorkhapatra and Nepal Bhasa Print Media in the Post Referendum Nepal (1979–1990)", Social Inclusion Research Fund, मूलबाट २६ सेप्टेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मे २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २६ सेप्टेम्बर २०१२ मिति Page 34.

[58] नेपालभाषाया न्हूगु पुलांगु म्ये मुना ब्वः१

[59] Eagle, Sonia (१९९९), "The Language Situation in Nepal", Journal of Multilingual and Multicultural Development (Scribd), मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ फेब्रुअरी २०१२। Page 310.

[60] "Constitution of Nepal 1990", Nepal Democracy, २००१, मूलबाट १९ डिसेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२।

[61] Limbu, Ramyata (२१ जुन १९९९), "Attempt to Limit Official Language to Nepali Resented", IPS, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२। ^{[स्थायी मृत कडी]}

[62] "The Interim Constitution of Nepal, 2063 (2007)", UNDP Nepal, जनवरी २००९, पृ: ५६, मूलबाट १९ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ फेब्रुअरी २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १९ फेब्रुअरी २०१२ मिति

[63] "State affairs", The Kathmandu Post, ७ जुलाई २०१३, अन्तिम पहुँच १४ मे २०१४।

[64] "Jigu Nan Dhayegu Du", Sandhya Times, १८ जुलाई २०१३, पृ: २, मूलबाट २ डिसेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ मे २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ डिसेम्बर २०१३ मिति

[65] "Nepal Bhasa Wikipedia", new.wikipedia.org, मूलबाट १४ फेब्रुअरी २००५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ डिसेम्बर २००८।

[66] Rai, Ganesh (११ अप्रिल २०१२), "९७ विद्यालयमा नेपालभाषा पढाइने ("Nepal Bhasa to be taught in 97 schools")", Kantipur, मूलबाट २३ अक्टोबर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ अप्रिल २०१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ अक्टोबर २०१२ मिति

[67] Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 113.

[68] Jhee (February–March 1975). Kathmandu: Nepal Bhasa Bikas Mandal. Page 9.

[69] Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Pages 255–256.

[70] Hridaya, Chittadhar (ed.) (1971). Nepal Bhasa Sahityaya Jatah. Kathmandu: Nepal Bhasa Parisad. Page 47.

[71] Shrestha, Bal Gopal (२००५), "Ritual and Identity in the Diaspora: The Newars in Sikkim", Bulletin of Tibetology, मूलबाट ७ अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ मार्च २०११। Page 26.

[72] "Himalaya Darpan", Himalaya Darpan, २० सेप्टेम्बर २०१३, मूलबाट २१ सेप्टेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ सेप्टेम्बर २०१३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ सेप्टेम्बर २०१३ मिति

[73] "Newar", Ethnologue, मूलबाट ७ जुन २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ अप्रिल २००६।

[tumbahang2010-74] उद्दरण त्रुटी: अवैध <ref>चिनो; tumbahang2010 नामको सन्दर्भका लागि कुनै पाठ प्रदान गरिएको छैन

[langcomreport-75] "सरकारी कामकाजको भाषाका आधारहरूको निर्धारण तथा भाषासम्बन्धी सिफारिसहरू (पञ्चवर्षीय प्रतिवेदन- साराांश) २०७८", Language Commission, Language Commission, मूलबाट ६ सेप्टेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २८ अक्टोबर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ६ सेप्टेम्बर २०२१ मिति

[kathmandu-76] Ojha, Anup (२२ जुन २०१७), "Nepal Bhasa as official language in metropolis", The Kathmandu Post, The Kathmandu Post, मूलबाट २९ अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अक्टोबर २०२१।

[kirtipur-77] "कीर्तिपुर नगर साँस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र सम्बन्धमा व्यवस्था गर्न बनेको ऐन, २०७८", Kirtipur Municipality, Kirtipur Municipality, मूलबाट ३० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२१।

[kapali1142-78] Kapali, Rukshana (नोभेम्बर २०२१), स्थानीय तहमा नेपालभाषा सम्बन्धी सूचनाको हकद्वारा प्राप्त सूचनाको संगालो (व्यक्तिगत अभिलेखको उतार), पृ: 93, 94, आइएसबिएन 978-9937-0-9816-8, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।

[sikkimgov-79] "About Sikkim", Sikkim Tourism, मूलबाट १ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।

[80] "𑐳𑐶𑐎𑑂𑐎𑐶𑐩 𑐴𑐾𑐬𑐮𑑂𑐜", Government of Sikkim, मूलबाट १ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।

[81] "IPR department's eNEWS bulletin in Newar language", Facebook, Government of Sikkim, मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २०२१।

[82] "मातृभाषा पाठ्यक्रम", Curriculum Development Centre (CDC), मूलबाट २३ मार्च २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ मार्च २०२३ मिति

[83] "TU Introduces MPhil, PhD In Nepal Bhasa", The Rising Nepal, २८ अगस्ट २०२१, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।

[84] "Departments", Campus of International Languages, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।

[85] "Eight local levels in Kathmandu implement local curriculum", My Republica, १ सेप्टेम्बर २०२२, मूलबाट १ अप्रिल २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ अप्रिल २०२२।

[86] "Sikkim asks schools to introduce 11 local languages in curriculum", The Economic Times, मूलबाट १६ डिसेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ डिसेम्बर २०२१।

[87] Kansakar, Tej R. 2011. A sociolinguistic survey of Newar / Nepal Bhasa. Linguistic Survey of Nepal (LinSuN), Tribhuvan University, Kathmandu, Nepal.

[88] Kapali, Rukshana, नेपालभाषा लेखन सहयोगी, Self published, पृ: 9–12, आइएसबिएन 978-9937-0-9396-5।

[89] Kapali, Rukshana, "नेपाल भाषा कार्यान्वयन कसरी गर्न सकिन्छ?", Setopati, मूलबाट १ अप्रिल २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ अप्रिल २०२२।

[90] Prajapati, Subhash Ram, "Bibliography of Nepalbhasa Dictionaries", मूलबाट ३ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ नोभेम्बर २०२१ मिति

[91] Shrestha, Omkareshwor (२०१०), A Grammar of Pahari, PhD Dissertation, Tribhuvan University, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१।

[92] Singh, Tulasi Lal, नेपालभाषाया प्यांगां भाषिका, Ratna Printing Press, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०२१।

[93] From the review article on "Dictionary of classical Newari compiled from manuscript sources." With the financial support of Toyota Foundation, Japan, Nepal Bhasa Dictionary Committee. Cwasā Pāsā. Kathmandu: Modern Printing Press, Jamal 2000, pp. XXXV, 530. आइएसबिएन ९९९३३-३१-६०-०"

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]

[३५]

[३६]

[३७]

[३८]

[३९]

[४०]

[४१]

[४२]

[४३]

[४४]

[४५]

[४६]

[४७]

[४८]

[४९]

[५०]

[५१]

[५२]

[५३]

[५४]

[५५]

[५६]

[५७]

[५८]

[५९]

[६०]

[६१]

[६२]

[६३]

[६४]

[६५]

[६६]

[६७]

[६८]

[६९]

[७०]

[७१]

[७२]

[७३]

[७४]

[७५]

[७६]

[७७]

[७८]

[७९]

[८०]

[८१]

[८२]

[८३]

[८४]

[८५]

[८६]

[८७]

[८८]

[८९]

[९०]

[९१]

[९२]

[९३]