निरुक्त
| अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग |
| हिन्दु धर्म |
|---|
 |
निरुक्त ( अर्थ: व्याख्या, व्युत्पत्ति सम्बन्धी व्याख्या) हिन्दू धर्मका छः वेदांगों मध्येको एउटा छ। यसमा शब्द-व्युत्पत्ति (etymology)को विवेचन गरिएकोछ; मुख्यतः वेदहरूमा आये भए पुरानो शब्दहरूको व्युत्पत्तिको विवेचन छ। निरुक्तमा शब्दहरूका अर्थ निकालनका लागि छोटे-छोटे सूत्र दिये भए छन्। यसका साथ नैं यसमा कठिन एवं कम प्रयुक्त वैदिक शब्दहरूको सङ्कलन (glossary) पनि छ। परम्परागत रूपबाट संस्कृतका प्राचीन वैयाकरण (grammarian) यास्कलाई यसको जनक मानिन्छ। यास्कको योगदान इतना महान छ कि तिनलाई निरुक्तकार वा निरुक्तकृत ("Maker of Nirukta") एवं निरुक्तवत ("Author of Nirukta") पनि भनिन्छ।
ऋग्वेदभाष्य भूमिकामा सायणले कहा छ अर्थावबोधे निरपेक्षतया पदजातं यत्रोक्तं तन्निरुक्तम् अर्थात् अर्थको जानकारीको दृष्टिबाट स्वतन्त्ररूपबाट जहाँ पदहरूको सङ्ग्रह गरिन्छ त्यही निरुक्त छ। वैदिक शब्दहरूका दुरूह अर्थलाई स्पष्ट गर्नु नैं निरुक्तको प्रयोजन छ। शिक्षा प्रभृत्ति छह वेदांगहरूमा निरुक्तको गणना छ। पाणिनि शिक्षामा "निरुक्त श्रोत्रमुचयते" यस वाक्यबाट निरुक्तलाई वेदको कान बतलाया छ। यद्यपि यस शिक्षामा निरुक्तको क्रमप्राप्त चतुर्थ स्थान छ तथापि उपयोगको दृष्टिबाट एवं आभ्यंतर तथा बाह्य विशेषताहरूका कारण वेदहरूमा यो प्रथम स्थान राख्दछ। निरुक्तको जानकारीका बिना भेद वेदका दुर्गम अर्थको ज्ञान संभव छैन।
वर्तमान समयमा निरुक्त
[सम्पादन गर्नुहोस्]वर्तमान उपलब्ध निरुक्त, निघण्टुको व्याख्या (commentary) छ र उ यास्क रचित छ। यसको विशेषताहरूबाट आकृष्ट भएर अनेक विद्वानहरूले यसमा टीका लिखी छ। यस समय उपलब्ध टीकाहरूमा स्कंदस्वामीको टीका सबैभन्दा प्राचीन छ। शुक्लयजुर्वेदीय शतपथ ब्राह्मणका भाष्यमा हरिस्वामीले स्कंदस्वामीलाई आफ्नो गुरू कहा छ। देवराज यज्वा द्वारा रचित एक व्याख्याको प्रकाशन गुरूमण्डल ग्रन्थमाला, कलकत्ताबाट १९५२ मा हुने/भयो छ। ग्रन्थका प्रारंभमा इन्होंने एक विस्तृत भूमिका लिखी छ। निरुक्तमा व्याख्या रूप एक वृत्ति दुर्गाचार्य रचित उपलब्ध छ। इन्होंने आफ्नो वृत्तिमा निरुक्तका प्राय: सबै शब्दहरूको विवचन गरेकोछ। यसको प्रकाशन आनंदाश्रम संस्कृत ग्रन्थमाला, पूनाबाट १९२६ मा र खेमराज श्रीकृष्णदास, बंबईबाट १९८२ वै.,मा हुने/भयो छ।
सत्यव्रत सामश्रमीले यस विषयमा लेखनकार्य गरेकोछ। यसको प्रकाशन बिब्लओथिका, कलकत्ताबाट १९११ मा हुने/भयो छ। प्रो. राजवाडेको यस विषयमा महत्त्वपूर्ण कार्य निरुक्तको मराठी अनुवाद छ जो १९३५ मा प्रकाशित छ। डॉ. सिद्धेश्वर वर्माको यास्क निर्वचन नामक ग्रन्थ विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशयारपुरबाट १९५३ मा प्रकाशित छ। यसमाथि कुकुंद झा बख्शीको संस्कृत टीका निर्णयसागर प्रेस, बंबईबाट १९३० मा प्रकाशित छ। यसमाथि मिहिरचंद्र पुष्करणाले एक टीका लिखी छ जो पुरुषार्थ पुस्तकमाला कार्यालय, अमृतसरबाट १९४५ मा प्रकाशित छ।
निरुक्तको संरचना
[सम्पादन गर्नुहोस्]निरुक्तका तीन कांड छन्। प्रथम नैघण्टुक कांड, द्वितीय नैगम कांड र तृतीय दैवत कांड छ। यस ग्रन्थका समस्त अध्याहरूको संख्या १२ छ। यसका सिवाय परिशिष्टका रूपमा अंतिम दुई अध्याय र पनि साथमा संलग्न छन्। यस प्रकार कुल १४ अध्याय छन्। यी अध्याहरूमा प्रारंभबाट द्वितीय अध्यायका प्रथम पाद पर्यंत उपोद्घात वर्णित छ। यसमा निघण्टुको लक्षण, पदको प्रकार, भावको विकार, शब्दहरूको धातुज सिद्धान्त, निरुक्तको प्रयोजन र एतत्सम्बन्धी अन्य आवश्यक नियमहरूका आधार परि विस्तारका साथ विवेचन गरिएको छ। यस समस्त भागको नैघण्टुक कांड भन्दछन्। यसैको पूर्वषट्क नामांतर छ। चौथो अध्यायमा एकपदी आख्यानको सुंदर विवेचन गरिएको छ। यसलाई नैगमकांड भन्दछन्। अंतिम छह अध्याहरूमा देवताहरूको वर्णन गरिएको छ। यसलाई दैवत कांड बतलाया छ। यसका अनंतर देवस्तुतिका आधारमा आत्मतत्वहरूको उपदेश गरिएको छ।
यास्कले आफ्नो निरुक्तमा पूर्ववर्ती निरुक्तकारका रूपमा औपमन्यव औटुंबरायण, वाष्र्यामणि; गाग्र्य, आग्रायण, शाकपूणि, और्णनाभ, तेटीकि, गालव, स्थौलाष्ठीवि, कौंष्टुकि र कात्थक्यका नाम उद्धृत गरे छन्। यसबाट सिद्ध छ कि १२ निरुक्तकारहरूलाई यास्क जानन्थे। १३वहरू निरुक्तकार स्वयं यास्क छन्। १४वाँ निरुक्तकार अथर्वपरिशिष्टहरूमाबाट ४८वहरू परिशिष्टको रचयिता छ। यो परिशिष्ट निरुक्त निघण्टु स्वरूप छ।
निरुक्तको महत्त्व
[सम्पादन गर्नुहोस्]निरुक्तको उपादेयतालाई देखेर अनेक पाश्चात्य विद्वान यसमा मुग्ध भए छन्। उनले पनि यसमाथि लेखनकार्य गरेकोछ। सर्वप्रथम रॉथले जर्मन भाषामा निरुक्तको भूमिकाको अनुवाद प्रकाशित गरेकोछ। जर्मन भाषामा लेखित यस अनुवादको प्रो. मैकीशानले आंग्ल अनुवाद गरेकोछ। यो बंबई विश्वविद्यालयद्वारा प्रकाशित छ। स्कोल्डले जर्मन देशमा रहेर यस विषयमा अध्ययन गरेकोछ। र यसै विषयमा प्रबंध लेखेर प्रकाशित गरेकोछ।
भाषणकलामा निरुक्तको उपयोग
[सम्पादन गर्नुहोस्]निरुक्तबाट नैं सम्बन्धित संज्ञा निरुक्ति: छ जसको अर्थ व्युत्पादन (derivation) छ। भाषण कलामा यसलाई कुनै शब्दको कृत्रिम व्याख्या मान सक्दछन्।