मनु
यो लेख हिन्दी बाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।
मनु हिन्दू धर्मका अनुसार, संसारका प्रथम पुरुष थिए। प्रथम मनुको नाम स्वायंभुव मनु थियो, जो सँग प्रथम स्त्री थिइन् शतरूपा। यी स्वयं भू अथवा पृथ्वीदेखि उत्पन्न हुनको कारण नैं स्वायंभू कहलाए। यिनै प्रथम पुरुष र प्रथम स्त्रीको सन्तानहरूबाट संसारका समस्त मानिसहरूको उत्पत्ति भएको छ। मनुको सन्तान हुनको कारण ती मानव वा मनुष्य कहलाए। स्वायंभुव मनुलाई आदि पनि भनिन्छ। आदिको अर्थ हुन्छ प्रारम्भ। सबै भाषाहरूका मनुष्य-वाची शब्द मैन, मनुज, मानव, आदम, मानिस आदि सबै मनु शब्ददेखि प्रभावित छ। यो समस्त मानव जातिका प्रथम सन्देशवाहक छन्। यी प्रथम माननेका धेरै कारण छन्। सप्तचरुतीर्थका नजिकवितस्ता नदीको शाखा देविका नदीका तटमा मनुष्य जातिको उत्पत्ति भएको छ। प्रमाण यही बताउँछन् कि आदि सृष्टिको उत्पत्ति भारतका उत्तराखण्ड अर्थात् यस ब्रह्मावर्त क्षेत्रमा नैं भएको छ। मानवको नेपालीमा अर्थ छ त्यो जसमा मन, जड र प्राणदेखि कहीं अधिक सक्रिय छ। मनुष्यमा मनको शक्ति छ, विचार गर्ने शक्ति छ, यसै कारण त्यसलाई मनुष्य भन्दछन्। र यी सबै मनुको सन्तानहरू छन् यसै कारण मनुष्यलाई मानव पनि भनिन्छ। मनुस्मृतिकोके काल एवं प्रणेताको विषयमा नवीन अनुसंधानकारी विद्वानहरूले पर्याप्त विचार गरेका छन्। कसैको मत यो छ कि "मानव" चरण (वैदिक शाखा)मा आधारित भएको कारण यस ग्रन्थको नाम मनुस्मृति भएको हो। कसैले भन्छन्- मनुस्मृतिभन्दा पहिला कुनै मानव धर्मसूत्र थियो (जसरी मानव गृह्यसूत्र आदि छन्) जसको आश्रय लिएर कसैले एक मूल मनुस्मृति बनायो जो पछि गएर परिवर्तन् हुँदैर वर्तमान रूपमा प्रचलित भयो। मनुस्मृतिका अनेक मत वा वाक्य जो निरुक्त, महाभारतादि प्राचीन ग्रन्थमा पाइंदैनन्, यसका कारणमाथि विचार गर्दा धेरै उत्तर प्रतिभासित हुन्छन्। मनुस्मृतिको मेधातिथिले गरेको टीकाको रचनाकाल र समयको अनुमान काणे, बुहलर, र म्याक्समुलरले गरेका छन् । बुहलर र म्याक्समुलरले मेधातिथिको रचना ५७ वि.सं. र स्थान काश्मीर क्षेत्र अनुमान गरेका छन् । प्रोफेसर काणेले भरुचिले गरेको मनुस्मृतिको टीकालाई सबैभन्दा पुरानो ठान्दछन् । ओलिवेली र डेरेटले यस टीकाको समय वि.सं. ६००–६५० अनुमान गरेका छन् । [२] बुहलरले एक स्थानमा मनुस्मृतिको समय १५०० वि.पू.भएको अनुमान गरेका छन् ।[३]
मनुस्मृति’ हिन्दु धर्म संस्कृतिको अभिन्न अङ्ग हो। यसको गणना विश्वका यस्ता ग्रन्थहरूमा गरिन्छ, जसबाट मानवले वैयक्तिक आचरण र समाज रचनाको लागि प्रेरणा प्राप्त गरेकोछ। यसमा प्रश्न केवल धार्मिक आस्था वा विश्वासको छैन। मानव जीवनको आवश्यकताहरूको पूर्ति, सबै प्रकारका आपसी सहयोग र सुरुचिपूर्ण ढङ्गले हुनसकोस्, यो अपेक्षा र आकांक्षा प्रत्येक सामाजिक व्यक्तिमा हुन्छ। विदेशमा यस विषयमा पर्याप्त खोज भयो, तुलनात्मक अध्ययन भयो, र समालोचनाहरू पनि भए। हिन्दू समाजमा यसको स्थान वेदत्रयीको उपरांत छ। मनुस्मृतिका धेरैवटा संस्करण उपलब्ध छन्। कालान्तरमा धेरै प्रक्षेप(परिवर्तन) हुनु स्वाभाविक हो। पछाडि जोडिएका अंशहरू छुट्याउन साधारण व्यक्तिले सक्तैनन्। ठूला विद्वानहरूले मात्र तुलनात्मक अध्ययन गरेपछि यस्तो गर्न सक्लान्।
मनुहरूको सङ्ख्या
[सम्पादन गर्नुहोस्]| अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग |
| हिन्दु धर्म |
|---|
 |
हिन्दू धर्ममा स्वायंभुव मनुका नैं कुलमा पछि गएर स्वायंभुव सहित कुल मिलाएर क्रमश: १४ मनु भए। महाभारतमा ८ मनुहरूको उल्लेख मिल्दछ अनि श्वेतवराह कल्पमा १४ मनुहरूको उल्लेख छ। यी चौध मनुहरूलाई नैं जैन धर्ममा कुलेर भनिएको छ।[१]
नाम
[सम्पादन गर्नुहोस्]चौध मनुहरूका नाम यस प्रकारले छन्:
वर्तमान कालसम्म वराह कल्पका स्वायम्भु मनु, स्वरोचिष मनु, उत्तम मनु, तमास मनु, रेवत-मनु चाक्षुष मनु तथा वैवस्वत मनुका मन्वन्तर बीत चुके छन् र अब वैवस्वत तथा सावर्णि मनुको अन्तर्दशा चल रहेकोछ। सावर्णि मनुको आविर्भाव विक्रमी सम्वत प्रारम्भ हुनाले ५६३० वर्ष पूर्व भएको थियो। [१][२]
सन्तानहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]स्वायंभुव मनु एवं शतरूपाका कुल पाँच सन्तानहरू भएकहरू थियों जसमादेखि दुइ पुत्र प्रियव्रत एवं उत्तानपाद तथा तीन कन्याहरू आकूति, देवहूति र प्रसूति थिए।
कन्याहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]आकूतिको विवाह रुचि प्रजापतिका साथ र प्रसूतिको विवाह दक्ष प्रजापतिका साथ भयो। देवहूतिको विवाह प्रजापति गर्दमका साथ भयो। कपिल ऋषि देवहूतिको सन्तान थिए। हिन्दू पुराणहरू अनुसार यिनैं तीन कन्याहरूदेखि संसारका मानवहरूमा वृद्धि भएको छ।
पुत्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]मनुका दुइ पुत्रहरू प्रियव्रत र उत्तानपादमा देखि ठूला पुत्र उत्तानपादको सुनीति र सुरुचि नामक दुइ पत्नी थियों। उत्तानपादका सुनीतिदेखि ध्रुव तथा सुरुचिदेखि उत्तम नामक पुत्र उत्पन्न भए। ध्रुवले भगवान विष्णुको घोर तपस्या गर्न ब्रह्माण्डमा ऊंचा स्थानपाओस्।
स्वायंभुव मनुका अर्का पुत्र प्रियव्रतले विश्वगरमाको पुत्री बहिर्ष्मतीदेखि विवाह गरेको थियो जसदेखि उनको दस पुत्र भएका थिए।
कामायनीका मनु
[सम्पादन गर्नुहोस्]मनु कवि जयशंकर प्रसादको कामायनीका पनि मुख्य पात्र छन्। महाभारतमा उल्लिखित वैवस्वत मनुको सम्बन्ध कामायनीका नायकदेखि जोडियो जा सक्छ। कामायनीमा मनुको चित्रण देवताहरूदेखि इतर मानवीय सृष्टिका व्यवस्थापकका रूपमा विशेषतः गरिएको छ। देव सृष्टिका संहारका पछि ती चिंता मग्न बैठे भए छन्। श्रद्धाको प्रेरणादेखि ती जीवनमा फिरदेखि रुचि लिने लाग्दछन्मा केही कालका पछि श्रद्धादेखि असंतुष्ट भएर त्यसलाई छोडेर ती हिंडि जान्छन्। आफ्नो भ्रमणमा ती सारस्वत प्रदेश जा पुग्दछन्, जहाँको अधिष्ठात्री इडा थियो। इडाका साथ ती एक नयाँ वैज्ञानिक सभ्यताको नियोजन गर्दछन्। तर तिनको मनको मूल अधिकरको लिपसा अहिले गई छैन। ती इडामा आफ्नो अधिकार चाहन्छन्। फलस्वरूप प्रजा विद्रोह गर्दछ, जसमा मनु घायल भएर मूर्छित हुन्छन्। श्रद्धा आफ्नो पुत्र मानवका लागि भए मनुको खोजमा सारस्वत प्रदेशसम्म आउँछ, जहाँ दोने मिलन हुन्छ। मनु आफ्नो पछिल्लो भूलहरूका लागि पश्चात्तापेर्दछन्। श्रद्धा मानवलाई इडाका संरक्षणमा छोडेर मनुलाई लिएर हिमालयको उपत्यकामा गइहाल्छ, जहाँ श्रद्धाको सहायतादेखि मनु आनंदको स्थितिलाई प्राप्त हुन्छन्।
मनुस्मृति
[सम्पादन गर्नुहोस्]महाभारतमा ८ मनुहरूको उल्लेख छ। शतपथ ब्राह्मणमा मनुलाई श्रद्धादेव कहकर सम्बोधित गरिएको छ। श्रीमद्भागवतमा यिनैं वैवस्वत मनु र श्रद्धादेखि मानवीय सृष्टिको प्रारम्भ मानिएको छ। श्वेत वराह कल्पमा १४ मनुहरूको उल्लेख छ। महाराज मनुले धेरै दिनहरूसम्म यस सप्तद्वीपवती पृथ्वीमा राज्य गरे। तिनको राज्यमा प्रजा धेरै सुखी थियो। यिनैंले मनुस्मृति नामक ग्रन्थको रचनाको थियो जो आज मूल रूपमा उपलब्ध छैन। त्यसको अर्थको अनर्थ नैं होता रहेकोछ। त्यस कालमा वर्णको अर्थ रंग हुन्थ्यो र आज जाति।
प्रजाको पालन गर्दै जब महाराज मनुलाई मोक्षको अभिलाषा भएको त ती संपूर्ण राजपाट आफ्नो ठूला पुत्र उत्तानपादलाई सुँम्प्कर एकान्तमा आफ्नो पत्नी शतरूपाका साथ नैमिषारण्य तीर्थ गए तर उत्तानपादको अपेक्षा तिनको अर्का पुत्र राजा प्रियव्रतको प्रसिद्धि नैं अधिक रही। स्वायम्भु मनुका कालका ऋषि मरीचि, अत्रि, अंगिरस, पुलह, कृतु, पुलस्त्य, र वशिष्ठ भए। राजा मनु सहित उक्त ऋषिहरूले नैं मानवलाई सभ्य, सुविधा सम्पन्न, श्रमसाध्य र सुसंस्कृत बनाउने कार्य गरे।
- यो पनि हेर्नुहोस्: पृथ्वीको हिन्दू वर्णन
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ १.० १.१ वैवस्वत मनुका इतिहासको रूपरेखा ।वेब संसार
- ↑ गाईत्री शक्ति पीठका श्रीराम शर्मा आचार्यका अनुसार