स्त्री पर्व

स्त्री पर्व वा "महिलाहरुका पुस्तक", भारतीय महाकाव्य महाभारतको अठारऔं पुस्तकहरुमध्ये ११औं हो। यसमा पारम्परिक रूपले ४ उप-पुस्तक र २७ अध्याय छन्, जस्तो कि महत्वपूर्ण संस्करण हो। स्त्री पर्वले युद्धका कारण महिलाहरुलाई पर्न गएको दुःख लाई वर्णन गर्ने गर्दछ। यो पर्व पुरुषहरुका दुःखलाई पनि वर्णन गर्दछ, जस्तो कि धृतराष्ट्र र पाण्डव बन्धुको । अध्यायहरुमा विदुर र व्यास द्वारा एउटा अनुष्ठान समावेश गरिएको छ जो कि ती प्रियजनहरुका लागि विश्राम शब्दले परिभाषित हुने संस्कारहरुका साथ नै गरिएको थियो, साथै यो मानिसहरुको मुक्ति अथवा पुनर्जन्म र एउटा कुँवासँग सम्बन्धित रहेको दन्त्यकथा रहेको छ।

संरचना र अध्याय

यस पर्व (पुस्तक) मा २ उप-पर्व (उप-पुस्तकहरु वा साना पुस्तकहरु) अनि २७ अध्याय (खण्ड, अध्याय) रहेको छ। २ उप-पुस्तकहरु रहेका छन्:

स्त्री विलाप पर्व

युद्ध पश्चात स्त्री पर्व महिलाहरुका आघात र दुःख लाई वर्णन गर्दछ। यो तिनीहरुका सबै पुत्र र पौत्रहरुको मृत्युमा धृतराष्ट्रका दु: ख का एउटा बयानले खुल्ने गर्दछ। विदुर-हस्तिनापुर राज्यका मन्त्री र ऋषि व्यास मृत्यु र भावनात्मक क्षतिमा एउटा ग्रन्थका साथ आफ्नो दुःख लाई सान्त्वना दिने गर्दछ। यो अध्याय जन्म-पुनर्जन्मका सिद्धान्तलाई पनि प्रस्तुत गर्दछ। धृतराष्ट्र र कौरव महिलाहरु तब युद्धका मैदानमा आउने गर्छिन्। बाटोमा धृतराष्ट्र ती ३ शेष कुरु योद्धाहरुसँग भेटे। यस प्रकार राजासँग भेटेपछी, तिनीहरु बहादुर योद्धा एक अर्कासँग छुटिए। कृपा हस्तिनापुरा गईन्, कृतवर्मनले आफ्नो राज्यको मरम्मत गरे, जबकि द्रोणका पुत्रले व्यासका शरणका लागि पुनर्निर्माण गरे, जहाँ उनले पछी सौतिका पर्वमा पाण्डुका पुत्रहरुको सामना गरे अनि तिनीहरुद्वारा वशीभूत भए। महिलाहरु नोक्सान र प्रश्न युद्धले आफ्ना दु:ख व्यक्त गर्दछिन् - तिनीहरु युद्ध र मृत्युका लागि दुईटै पक्षहरुको आलोचना गर्दछ। पाण्डव भाई र पाण्डव पक्षका महिलाहरु, धृतराष्ट्रसँग भेटछिन्। कौरव राजाले दुर्योधनको मृत्युको प्रतिशोधमा आफ्ना भुजाहरुले कुल्चेर भीमलाई मार्ने प्रयास गरे। भीमको तर्फ उसकोद्वारा पोषित नराम्रो मनसायलाई अनुभूति गर्दै, कृष्णले असली भीमलाई तानेर, एउटा फलामको मूर्ति उपहार दिए। धृतराष्ट्रले त्सय प्रतिमालाई तोडे, फेरी भीमको मृत्युका लागि विलाप गरे। कृष्ण उसलाई साँचो कुरा बताए अनि उसको कार्यहरुको आलोचना गरे, जसमा धृतराष्ट्रलाई पछुतो गरे। कृष्ण र ऋषिहरुका साथ पाण्डव त्यसपछि, युद्धमा कौरव माता, जो आफ्नो सबै पुत्र और पौत्रहरुलाई गुमाएकी थिइन् अनि हैरानी गर्दै र रुँदै हेर्नलाई गईन्। आफ्नो पुत्रहरुको मृत्युका कारण दुःखीले पीडीत गान्धारीले राजा युधिष्ठिरलाई श्राप दिन चाहेका थिए। ऋषि व्यास आएर उनलाई उनको आफ्ना छोरालाई सिकाउन गईन् , ज्ञानको स्मरण गराए, "विजय धार्मिकतालाई अनुसरण गर्दछ", फेरी यो उद्घोष गर्दछ कि युद्ध धर्मका लागि लडिएको थियो। गान्धारी जवाफ दिन्छन् कि वहाँ युद्धलाई क्षमा गर्दछन्, तर युद्धका समयमा गरिएका कार्यहरुलाई क्षमा गर्न अप्ठ्यारो हुने गर्दछ जो कि अन्यायपूर्ण थियो। उनी यो कुरा बुझ्न चाहन्थिन् कि युद्धका समयमा मात्र युद्धका नियमहरुलाई दुरुपयोग किन गरिएको थियो, क्रूरताले धर्मको अभ्यास किन गरियो? उनी बहस गर्दैछन् कि किन त्वरित शान्तिको वाचा ती हतियारहरुको उपयोगलाई सही ठहराएका हुन् जो कि अन्धाधुन्ध हत्या गर्दछ, अन्य युद्ध अपराधहरु अनि अर्को तर्फका विरुद्ध भयावहता किन गरियो। फेरी उनी आफ्ना छोराका साथ द्वन्द्वको समयमा भीमसेनाको गतिविधिबाट रुष्ट भएका छन् र साथै दुर्सासनको रगतलाई चाहियो नै गरेर जस्ता युद्धमा उसले अन्य क्रूर कार्य गरे। ऋषि व्यास उसलाई स्मरण गराए कि, उसको छोरा पाण्डवहरुका विरुद्ध क्रूर कार्य गरे। गान्धारी फेरी सोधे कि क्रोधमा राजा युधिष्ठिर कहाँ गए? राजा युधिष्ठिरले काम्दै हात जोडेर वहाँसँग सम्पर्क गरे। उनले आफ्नो दोषहरुलाई स्वीकार गर्दछन् र नरम शब्दहरुमा उससँग सोध्यो कि ऊ श्रापित हुने योग्य छन्। यस्ता शब्दहरु बोल्ने युधिष्ठिरसँग, जो भयबाट माथि नै पुगे, गान्धारीको क्रोध शान्त भयो। ऋषि वर्तमानमा एउटा छुट्टै दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। गान्धारीपछी, पाण्डव भाई पाण्डवहरुका तर्फबाट दुई महिला कुन्ती र द्रौपदीसँग भेटे, जो कि युद्धका लागि आफ्ना-आफ्ना दुख व्यक्त गरिन्। उनी दुःखी हुने गर्दछिन् र सुझाव दिने गर्दछिन् कि युद्ध शुरू गर्नलाई सजिलो छ तर युद्ध कहिल्यै पनि समाप्त हुँदैन र यसको परिणाम दर्दनाक रूपले लम्बिने गर्दछ।

जलप्रदानिका पर्व

स्त्री पर्व पछी अध्यायहरुमा, गान्धारी दु:ख मा लीन भए, उनले केसवालाई हरेक गलतीका लागि बाध्य बनाएँ, यद्यपि उनी युद्धका समयमा वध अनि अन्यायपूर्ण कार्यहरुलाई रोक्ने शक्ति थिएन्। त्यसपछि फेरी उनले कृष्णलाई श्राप दिन्छन् कि उसको आनो यादव वंश त्यसै प्रकार नष्ट हुने गर्दछन् जस्तो कि कुरुको वंश थियो। उसको जातिको स्त्री भरत जातिको स्त्रीको जस्तै रुने गर्दछिन्। कृष्ण उसको श्रापलाई स्वीकार गर्दछन्, अनि मन्द मुस्कानका साथ उसले भनिन् कि उसले आफ्नो कार्यको सिद्धिमा सहायता गरे, यस संसारमा सम्पूर्ण मनुष्यहरुको वध गर्नका लागि, जसका लागि वहाँ धरतीमा आएका थिए, सम्पूर्ण हतियारहरुको ज्ञान राख्ने गर्दछ। धृतराष्ट्रले युधिष्ठिरसँग सोधे कि १८ दिनसम्म चलेको कुरुक्षेत्र युद्धमा कति मानिस मरे अनि कति बाँचे? युधिष्ठिरले १,६६०,०००,००० भन्दा नि बढी पुरुष मारिएका थिए भने २४०,१६५ मानिस कुरुक्षेत्रको युद्धमा बाँच्न सफल भए। तब धृतराष्ट्रले राजालाई ती मानिसहरुका अन्तिम संस्कार गर्न भनेर तिनीहरुको हेरचाह गर्नलाई पनि भने कि जसको कोहि पनि रहेनन्। महान बुद्धि भएको कुन्तीका पुत्र युधिष्ठिरले आफ्ना पुजारीहरुलाई यो कार्य गर्नलाई आज्ञा दिइन्। ती शवहरुलाई हजारौंका संख्मायामा एकै साथ किलामा राखेर, युधिष्ठिरलाई आज्ञा दिए कि, विदुरद्वारा तिनीहरुलाई जलाइदिनलाई। दुवै पक्ष फेरी एकै साथ गङ्गा नदीमा संस्कार गर्दछन्, ती मानिसहरुका स्मरणका लागि, जसले युद्धमा आफ्ना जीवनलाई अन्त नायकका जीवनसाथीका साथ गरेका थिए, जो दुःख र हर्षोल्लासलाई प्रस्तुत गर्दथे। तब कुन्तीले रुँदै आफ्ना छोराहरुलाई सम्बोधित गरिन् कि कर्ण उनको सबभन्दा ठुलो भाई थियो। उनीसँग त्यस सबभन्दा ठुलो भाईलाई जल अर्पण गरे, जो उसलाई जन्म दिने देवताले कानको छाला र मेलको साथ गरेका थिए। आफ्नी आमाको यस दर्दनाक शब्दहरुलाई सुनेर पाण्डव कर्णका लागि आफ्नो दुख व्यक्त गरिन्। राजा युधिष्ठिरले यी विलापहरुका माध्यमले विलाप गरे, फेरी आफ्ना मृतक भाईलाई जल अर्पण गरे। तब सबै स्त्री जोर-जोरले विलाप गर्न थालिन् अनि राजा युधिष्ठिर, फेरी कर्णका परिवारका पत्नीहरु र अन्य सदस्यहरुलाई उनको सामुने ल्याएका थिए। समारोह समाप्त भएपछी, राजाले आफ्ना इन्द्रियहरुलाई अत्यधिक उत्तेजित गरे, गङ्गाका पानी पनि उठेको थियो। स्त्री पर्वमा मृत्यु र शोकका बारेमा व्यास र विदुरको ग्रन्थ समावेश रहेका छन्, पछिल्लो दुई अध्यायहरुमा संस्कार साथै पुरुष, वन, मौरी, मह, हात्ती र कुँवाका कथाहरुका माध्यमले ७ को माध्यमले अध्याय २ मा समावेश छन्।

अङ्ग्रेजी अनुवाद

स्त्री पर्व संस्कृतमा रचिएको थियो। भारतका विभिन्न भागहरुमा खोजिएका केहि संस्कृत पाण्डुलिपिहरुले उप-पुस्तकहरुलाई फरक-फरक तरिकाका शीर्षक दिएका छन्। अङ्ग्रेजीमा अनेकौं अनुवाद उपलब्ध रहेका छन्। १९ औं शताब्दीका दुई अनुवाद, अब सार्वजनिक डोमेनमा राखिएका छन्, जो कि किसारी मोहन गाङ्गुली र मनमथ नाथ दत्तद्वारा गरिएका छन्। प्रत्येक अनुवादकको व्याख्याहरुका साथ अनुवाद भिन्न हुने गर्दछ। क्ले संस्कृत लाइब्रेरीले महाभारतको १५ खण्ड सेट प्रकाशित गरिएको छ, जसमा केट क्रस्बीद्वारा स्त्री पर्वलाई अनुवाद समावेश छन्। यी अनुवाद आधुनिक छन् र महाकाव्यको पुरानो पाण्डुलिपिलाई उपयोग गर्दछ। अनुवाद छन्द र अध्यायलाई हटाएका छैनन् जो कि अब व्यापक रूपले मानिन्छ अनि १ वा २ सहस्राब्दी ईस्वीमा महाकाव्यमा चोरी गरिएको छ। देबरोयले सन् २०११ मा, स्त्री पर्वका महत्वपूर्ण संस्करणलाई अपडेट गर्ने नोट, छन्द र अध्यायलाई हटाएपछी, अझसम्म साधारणतया स्वीकार गरिने गरिन्छ अनि मूलमा सम्मिलित गरिएका छन्, त्यसमा ४ उप-पुस्तक, २७ अध्याय (अध्याय) र ७ अंक श्लोक (छन्द) रहेका छन्।

बाह्य कडीहरू

• वेद-पुराण - यहाँ चारहरू वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०४-०८ मिति-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग
• जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डट_कम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-२१ मिति
• Stri Parva, English Translation by Kisari Mohan Ganguli.
• Stri Parva, English Translation by Manmatha Nath Dutt
• Stri Parva in Sanskrit by Vyasadeva and commentary by Nilakantha (Editor: Kinjawadekar, 1929)
• Stri Parva in Sanskrit and Hindi by Ramnarayandutt Shastri, Volume 4