ब्रह्मवैवर्त पुराण

ब्रह्मवैवर्त पुराण

चित्र:ब्रह्मवैवर्तपुराण.gif शिव,गीताप्रेस गोरखपुरको आवरण पृष्ठ
लेखक	वेदव्यास
देश	भारत
भाषा	संस्कृत
संस्करण	पुराण
विषय	श्रीकृष्ण भक्तिरस
प्रकार	हिन्दू धार्मिक ग्रन्थ
पृष्ठ	१८,००० श्लोक

ब्रह्मवैवर्त पुराण वेदमार्गको दशौँ पुराण हो। यसमा भगवान् श्रीकृष्णका लीलाहरूको विस्तृत वर्णन, श्रीराधाको गोलोक-लीला तथा अवतार-लीलाका सुन्दर विवेचन, विभिन्न देवताहरूको महिमा एवं एकरूपता र उनको साधना-उपासनाका सुन्दर निरूपण गरिएकोछ। अनेक भक्तिपरक आख्यानहरू एवं स्तोत्रहरूका पनि यसमा सङ्ग्रहित छन्। यस पुराणमा चार खण्ड छन्। ब्रह्मखण्ड, प्रकृतिखण्ड, श्रीकृष्णजन्मखण्ड र गणेशखण्ड। इन चारहरू खण्डहरूले युक्त यो पुराण अठारह हजार श्लोकहरूको बताइएकोछ। यो वैष्णव पुराण हो। यस पुराणमा श्रीकृष्णलाई नैं प्रमुख इष्ट मानेर उनलाई सृष्टिको कारण बताइएकोछ। 'ब्रह्मवैवर्त' शब्दको अर्थ हो- ब्रह्मको विवर्त अर्थात् ब्रह्मको रूपान्तर राशि। ब्रह्मको रूपान्तर राशि 'प्रकृति' हो। प्रकृतिका विविध परिणामहरूको प्रतिपादन नैं यस 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा प्राप्त हुन्छ। भन्नुको तात्पर्य हो प्रकृतिका भिन्न-भिन्न परिणामहरूको जहाँ प्रतिपादन हुन्छ त्यही पुराणलाई ब्रह्मवैवर्त भनिन्छ। विष्णुका अवतार कृष्णको उल्लेख यद्यपि धेरै पुराणहरूमा पाइन्छ, किन्तु यस पुराणमा यो विषय भिन्न छ। 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा कृष्णलाई नैं 'परब्रह्म' मानिएकोछ, जसको इच्छाले सृष्टिको जन्म हुन्छ। 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा श्रीकृष्ण लीलाको वर्णन 'भागवत पुराण' भन्दा धेरै भिन्न छ। 'भागवत पुराण'को वर्णन साहित्यिक र सात्विक छ जबकि 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'को वर्णन अत्यन्त श्रृंगारिक तथा कहीं-कहीं अश्लील पनि छ। यस पुराणमा सृष्टिको मूल श्रीकृष्णलाई बताइएकोछ।

विस्तार एवं कथा

विस्तार

व्यासजीले ब्रह्मवैवर्त पुराणका चार भाग गरेकाछन् ब्रह्म खण्ड, प्रकृति खण्ड, गणेश खण्ड, र श्रीकृष्ण खण्ड। यी चारहरूमा दुइ सय अठारह अध्याय छन्। यी चार खण्डहरूले युक्त यो पुराण अठारह हजार श्लोकहरूको बताइएकोछ।

कथा

यो पुराणले भन्दछ कि यस विश्वमा असंख्य ब्रह्माण्ड विद्यमान छन्। प्रत्येक ब्रह्माण्डका आ-आफ्ना विष्णु, ब्रह्मा र महेश छन्। यी सबै ब्रह्माण्डहरूभन्दा पनि माथि स्थित गोलोकमा भगवान श्रीकृष्ण निवास गर्छन्। सृष्टि निर्माणका उपरान्त सर्वप्रथम उनको अर्द्ध वाम अंगबाट राधा प्रकट भइन्। कृष्णले नैं ब्रह्मा, विष्णु, नारायण, धर्म,कोल, महेश र प्रकृतिको उत्पत्ति गरेको बाइएकोछ। फेरि नारायणको जन्म कृष्णका दाँया अंगबाट र पञ्चमुखी शिवको जन्म कृष्णका वाम पार्श्वबाट। नाभिबाट ब्रह्मा, वक्षस्थलबाट धर्म, वाम पार्श्वबाट पुन: लक्ष्मी, मुखबाट सरस्वती र विभिन्न अंगहरूबाट दुर्गा, सावित्री, कामदेव, रति, अग्नि, वरुण, वायु आदि देवी-देवताहरूको आविर्भाव भयो। यस पुराणका चार खण्ड छन्- ब्रह्म खण्ड, प्रकृति खण्ड, गणपति खण्ड र श्रीकृष्ण जन्म खण्ड निम्नलिखित हो-

१)ब्रह्म खण्ड

ब्रह्म खण्डमा भगवान् श्रीकृष्णका चरित्रको लीलाहरूको वर्णन छ। ब्रह्म कल्पका चरित्रको वर्णन छ। साथ नैं तत्त्व ज्ञानको वर्णन छ। यसै खण्डमा श्रीकृष्णका अर्द्धनारीश्वर स्वरूपमा राधाको आविर्भाव उनको वाम अंगबाट ्देखाइएकोछ।

२)प्रकृति खण्ड

प्रकृति खण्डमा देवियहरूका विभिन्न चरित्रहरूको चर्चाका साथ विशेष रूपमा सरस्वती जीको पूजाको विधान आदि दिइएकोछ। अंतमा देवीको उत्पत्ति र चरित्रको आख्यान छ। यसमा विभिन्न देवियहरूका आविर्भाव र उनको शक्तिहरू तथा चरित्रहरूको सुन्दर विवरण प्राप्त हुन्छ। यस खण्डको प्रारम्भ 'पञ्चदेवीरूपा प्रकृति'का वर्णनबाट हुन्छ। यी पांच रूप यशदुर्गा, महालक्ष्मी, सरस्वती, गायत्री र सावित्रीका छन्।

३)गणपति खण्ड

गणेश खंडमा गणेश जीका जन्मको विस्तारसित चर्चा तथा पुण्यक व्रतको महिमा, विष्णुकृत गणेश जीको स्तवन, दशाक्षरी विद्या व दुर्गा कवचको वर्णन छ। गणेशका एकदन्त भएको कथा छ। परशुराम कथा छ।

४)श्रीकृष्ण खण्ड

श्रीकृष्ण जन्म खण्डमा भगवानको जन्म तथा उनका लीलाहरूको श्रृंगारी चित्रण यहाँ गरिएकोछ। कृष्णका बचपन वकोलिया नागबाट सम्पर्कको पनि कथा छ। गोरी व्रतको कथा पनि छ र अंतमा रासकेन्द्र वृन्दावनको विस्तारबाट वर्णन छ। 'श्रीमद्भागवत'मा पनि यसै प्रकार श्रीकृष्णको लीलाहरूको वर्णन उपलब्ध हुन्छ। यसै खण्डमा सौका लगभग उन वस्तुहरू, द्रव्यहरू र अनुष्ठानहरूको सूची पनि दिएकोछ जसबाट सौभाग्यको प्राप्ति हुन्छ। यसै खण्डमा तिथि विशेषमा विभिन्न तीर्थहरूमा स्नान गर्ने र पुण्य लाभ पाइनेको उल्लेख गरिएकोछ।

बाह्य कडीहरू

• पुराण
• वेद-पुराण - यहाँ चारहरू वेद एवं दसबाट अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरूलाई यहाँ सुन्न पनि सकिन्छ।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०४-०८ मिति-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग -
• जिनका उदेश्य हो - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डॉट_कॉम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-२१ मिति