गरुड पुराण
| चित्र:गरुड पुराण.gif गीताप्रेस गोरखपुरको आवरण पृष्ठ | |
| लेखक | वेदव्यास |
|---|---|
| देश | भारत |
| भाषा | संस्कृत |
| संस्करण | पुराण |
| विषय | विष्णु भक्ति |
| प्रकार | वैष्णव ग्रन्थ |
| पृष्ठ | १९,००० श्लोक |
गरूड पुराण वैष्णव सम्प्रदायसित सम्बन्धित छ र सनातन धर्ममा मृत्युपछि सद्गति प्रदान गर्ने मानिन्छ। यसकारण सनातन हिन्दू धर्ममा मृत्युपछि गरुड पुराण श्रवणको प्रावधान छ। यस पुराणका अधिष्ठातृ देव भगवान् विष्णु हुन। यसमा भक्ति, ज्ञान, वैराग्य, सदाचार, निष्काम कर्मको महिमाका साथ यज्ञ, दान, तप तीर्थ आदि शुभ कर्ममा सर्व साधारणलाई प्रवृत्तगर्नका निम्ति अनेक लौकिक र पारलौकिक फलको वर्णन गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यसमा आयुर्वेद, नीतिसार आदि विषयका वर्णनको साथ मृत जीवको अन्तिम समयमा गरिने कृत्यको विस्तारसित निरूपण गरिएकोछ। आत्मज्ञानको विवेचन पनि यसको मुख्य विषय हो। [१]
अठारह पुराणमा गरुडमहापुराणको आफ्नो अलग्गै विशेष महत्त्व छ। यसका अधिष्ठातृदेव भगवान् विष्णु हुन। अतः यो वैष्णव पुराण हो। गरूड पुराणमा विष्णु-भक्तिको विस्तारसित वर्णन छ। भगवान विष्णु्का चौबीस अवतारको वर्णन ठीक त्यसै गरी प्रकार यहाँ प्राप्त हुन्छ, जस प्रकार 'श्रीमद्भागवत'मा उपलब्ध हुन्छ। आरम्भमा मनु्देखि सृष्टिको उत्पत्ति, ध्रुव चरित्र र बारह आदित्यको कथा प्राप्त हुन्छ। यसका उपरान्त सूर्य र चन्द्र ग्रहका मन्त्र, शिव-पार्वती मन्त्र, इन्द्रसित सम्बन्धित मन्त्र, सरस्वतीको मन्त्र र नौ शक्तिका विषयमा विस्तारसित बताइएकोछ। यसका अतिरिक्त यस पुराणमा श्राद्ध-तर्पण, मुक्तिको उपाय तथा जीवको गतिको विस्तृत वर्णन मिल्छ।
विस्तार
[सम्पादन गर्नुहोस्]'गरूड पुराण'मा उन्नाइस हजार श्लोक छ्न, किन्तु वर्तमान समयमा कुल सात हजार श्लोक मात्र उपलब्ध छन्। यस पुराणलाई भागमा राखेर हेर्नुपर्छ। पहिलो भागमा विष्णु भक्ति र उपासनाको विधिको उल्लेख छ तथा मृत्यु उपरान्त प्राय: 'गरूड पुराण' श्रवणको प्रावधान छ। दोस्रो भागमा प्रेत कल्पका विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ विभिन्न नरकमा जीव पर्ने वृत्तान्त छ। यसमा मरेपछि मनुष्यको के गति हुन्छ, उसको कुन प्रकारको योनिमा जन्म हुन्छ, प्रेत योनि्देखि मुक्त कसरी पाइन्छ, श्राद्ध र पितृ कर्म कुन तरहले गर्नुपर्छ तथा नरकको दारूण दुखदेखि कसरी मोक्ष प्राप्त गर्नसकिन्छ आदि्को विस्तारपूर्वक वर्णन प्राप्त हुन्छ।
कथा एवं वर्ण्य विषय
[सम्पादन गर्नुहोस्]महर्षि कश्यपका पुत्र पक्षीराज गरुडलाई भगवान् विष्णुको वाहन भनिएकोछ। एक पल्ट गरुडले भगवान विष्णुसित मृत्युपछि प्राणीको स्थिति, जीवको यमलोक-यात्रा, विभिन्न कर्मसित प्राप्त हुने नरक, योनी तथा पापीको दुर्गतिसित सम्बन्धित अनेक गूढ एवं रहस्ययुक्त प्रश्न सोधिए। त्यस समय भगवान् विष्णुले गरुडको जिज्ञासा शान्त गर्दै ज्ञानमय उपदेश दिएकाथिए, त्यसै उपदेशको यस पुराणमा विस्तृत विवेचन गरिएकोछ। गरुडको माध्यमले नै भगवान विष्णुको मुखबाट मृत्युको उपरान्तका गूढ तथा परम कल्याणकारी वचन प्रकट भनिएकोछ, यसकारण यस पुराणलाई ‘गरुड पुराण’ भनिएकोछ। श्री विष्णु द्वारा प्रतिपादित योपुराण मुख्यतः वैष्णव पुराण हो। यस पुराणलाई 'मुख्य गारुडी विद्या' पनि भनिन्छ। यस पुराण्को ज्ञान सर्वप्रथम ब्रह्माजीले महर्षि वेद व्यासलाई प्रदान गरेका थिए। तत्पश्चात् व्यासजीले अपने शिष्य सूतजीलाई तथा सूतजीले नैमिषारण्यमा शौनकादि ऋषि-मुनिलाई प्रदान गरेकाथिए।
यस पुराणमा सबभन्दा पहिला पुराणलाई आरम्भ गर्ने प्रश्न गरिएकोछ, फेरि संक्षेपसित सृष्टि्को वर्णन छ। यसपछि सूर्य आदिको पूजा, पूजाको विधि, दीक्षा विधि, श्राद्ध पूजा नवव्यूहको पूजा विधि, वैष्णव-पंजर, योगाध्याय, विष्णुसहस्त्रनाम कोर्तन, विष्णु ध्यान, सूर्य पूजा, मृत्युंजय पूजा, माला मन्त्र , शिवार्चा गोपालपूजा, त्रैलोक्यमोहन, श्रीधर पूजा, विष्णु-अर्चा पञ्चतत्व-अर्चा, चक्रार्चा, देवपूजा, न्यास आदि संध्या उपासना दुर्गार्चन, सुरार्चन, महेश्वर पूजा, पवित्रोपण पूजन, मूर्ति-ध्यान, वास्तुमान प्रासाद लक्षण, सर्वदेव-प्रतिष्ठा पृथक-पूजा-विधि, अष्टांगयोग, दानधर्म, प्रायश्चित-विधि, द्वीपेश्वर र नरक्को वर्णन, सूर्यव्यूह, ज्योतिष, सामुद्रिकशास्त्र, स्वरज्ञान, नूतन-रत्न-परीक्षा, तीर्थ-महात्म्य, गयाधामको महात्म्य, मन्वन्तर वर्णन, पितृको उपाख्यान, वर्णधर्म, द्रव्यशुद्धि समर्पण, श्राद्धकर्म, विनायकपूजा, ग्रहयज्ञ आश्रम, जननाशौच, प्रेतशुद्धि, नीतिशास्त्र, व्रतकथायें, सूर्यवंश, सोमवंश, श्रीहरि-अवतार-कथा, रामायण, हरिवंश, भारताख्यान, आयुर्वेदनिदान चिकित्सा द्रव्यगुण निरूपण, रोगनाशाक विष्णुकवच, गरुणकवच, त्रैपुर-मन्त्र, प्रश्नचूणामणि, अश्वायुर्वेदकीर्तन, औषधिका नामको कोर्तन, व्याकरणको ऊहापोह, छन्दशास्त्र, सदाचार, स्नानविधि, तर्पण, बलिवैश्वदेव, संध्या, पार्णवकर्म, नित्यश्राद्ध, सपिण्डन, धर्मसार, पापको प्रायश्चित, प्रतिसंक्रम, युगधर्म, कर्मफल योगशास्त्र विष्णुभक्ति श्रीहरिलाई नमस्कार गरेको फल, विष्णुमहिमा, नृसिंहस्तोत्र, विष्णवर्चनस्तोत्र, वेदान्त र सांख्य का सिद्धान्त, ब्रह्मज्ञान, आत्मानन्द, गीतासार आदि का वर्णन छ।
नरकमा दिइने दण्डहरूको सूची
[सम्पादन गर्नुहोस्]| गरुड पुराण | कुकर्महरू | नरकमा दिइने दण्डहरू |
| तमिस्र | अर्काको सम्पत्ति चोर्नु, पराय स्त्रीमाथि लोभिनु, अरुका छोराछोरी अपहरण गर्नु | गदाद्वारा दण्ड दिइने. |
| अन्ध तमिस्र | विवाहपछि पति वा पत्नीलाई धोका दिने | तातो तेलमा डुबाइने |
| रौरव | अर्काको सम्पत्ति नष्टगर्नु परिवारलाई दुःख दिनु | यम किंकरहरूद्वारा त्रिशुलले घोचिने |
| महारौरव | पराय सम्पत्ति र पराय स्त्रीमाथि कब्जा गर्नु वा यो गर्ने प्रयास गर्नु | जंगली जानवरले चिथोर्ने |
| कुम्भिपाक | भोजनको निम्ति हत्या गर्नु | यम किंकरद्वारा तातो तेलमा डुबाउने |
| कलसुथिर | Torturing and putting elders & parents in starvation | Same set of treatment in hell |
| असिपथिर | Abetting God and devolve from Dharma practises | Torture by evil spirits; results in fear |
| पनृमुख | Punishing innocent people and accomplice unlawful activiites | Grinding under the sharp teeth of a animal resembling pig |
| अन्थकुप | Torturing lives and inhumane activities | Biting by wild animals; wild run over by animals |
| अग्निकुण्ड | Snatching other's property by force, gaining undue advantage and unlawfully making best out of everything in the world | Roasting in agni kunda in inverted position with hands and legs ties under a stick |
| वज्रकण्डक | Unchaste people in physical contact with unmatching people | Physical hugging with fire spitting idols |
| कृमिभोजन | Selfish survival; eating other's work | Insects are left intruding the body |
| सम्माली | Unchaste relationships by kamukas | Thrashing with gadha |
| वैतरणी | Using official stature to attain undue advantge, acting against dharma | Submerging in Vaitharini river where water is mixed with blood, urine and feces |
| बूयोग | Shameless behaviour, mixing with unchaste women & leading the life without any motive | Biting by poisonous insects and animals |
| Prayanyoga | Torturing lives and killing them | Spanking the Life organs with arrows by Yama kinkaras |
| Pasusava | All devatas are in cows; torturing those cows | Slashing by canes |
| Sarameyathana | Gutting houses, torturing lives, poisoning lives, involving in massacre | Torture by unknown wild animals |
| Aveesi | Giving false evidence | Submerging and torturing in livebodies |
| Paribathana | Drinking and making others drink alcohol | Drinking lava |
| Sharakarthama | Involving in bad activities and defaming elders and living with selfish motives | Torture the Life organs by unknown spirits |
| Rakshogana | Performing narametha yaga, eating non vegetarian dishes and torturing soft animals | The same victims torture the hecklers |
| Soolaproga | Killing innocent people, masterminding people, committing suicide and doing nambike droha | Unknown birds peck and torture with shoola |
| Susimuga | Not doing any good, amassing wealth by wrong doings and stealing wealth | Stinging with nails and torturing with hunger and thirst |
| Kunthasootha | Not doing any good and always doing bad to others | Stinging by insects like scorpio |
| Vadaroga | Severrly torturing living beings | Handcuffed and burnt in fire |
| Piravarthana | Defaming guests and not treating them | Torturing with hunger and thirst |
| Lalapakshuga | Torturing wife and involving her in unchaste relationships | Same set of treatment in hell |
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- वेद-पुराण - यहाँ चारहरू वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण नेपाली अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरूलाई यहाँ सुना पनि जा सक्छ।
- महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०४-०८ मिति-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध हो।
- ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
- वेद एवं वेदांग - आर्य समाज, जामनगरका जालघरमा सबै वेद एवं तिनको भाष्य दिये भए छन्।
- जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार[स्थायी मृत कडी]
- वेद-विद्या_डट_कम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-२१ मिति
| वैष्णव पुराण |  | |
|---|---|---|
| शैव पुराण | ||
| ब्रह्मा पुराण | ||
| अन्य पुराण | ||
| महाभारतको पर्वहरू | आदिपर्व · सभापर्व · अरण्यक पर्व · विराटपर्व · उद्योगपर्व · भीष्मपर्व · द्रोणपर्व · कर्णपर्व · शल्यपर्व · सौप्तिकपर्व · स्त्रीपर्व · शान्तिपर्व · अनुशासनपर्व · अश्वमेधिकापर्व · आश्रम्वासिकापर्व · मौसुलपर्व · महाप्रस्थानिकपर्व · स्वर्गारोहणपर्व · हरिवंश पर्व | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| कुरु वंश का व्यक्तिहरू | ||||||||
| कुरुक्षेत्र युद्ध |
| |||||||
| अन्य पात्र | ||||||||
| अन्य | ||||||||
| स्थान | ||||||||
| काण्डहरू | बालकाण्ड · अयोध्याकाण्ड · अरण्यकाण्ड · किष्किन्धाकाण्ड · सुन्दरकाण्ड · लंकाकाण्ड · उत्तरकाण्ड · खंडकाव्य |  |
|---|---|---|
| पात्रहरू | दशरथ · कौशल्या · सुमित्रा · कैकेयी · जनक · मन्थरा · राम · भरत · लक्ष्मण · शत्रुघ्न · सीता · उर्मिला · मांडवी · श्रुतिकीर्ति · विश्वामित्र · अहिल्या · जटायु · सम्पाति · हनुमान · सुग्रीव · बालि · अंगद · जामवंत · विभीषण · ताड़का · त्रिजटा · शूर्पणखा · मारीच · सुबाहु · खर-दूषण · रावण · कुम्भकर्ण · मंदोदरी · मायासुर · सुमाली · मेघनाद · प्रहस्त · अक्षयकुमार · अतिकाय · लव · कुश · वेदवती | |
| स्थानहरू | ||
| अन्य | अग्निदेव · अत्रि · अध्यात्म रामायण · अन्त्येष्टि क्रिया · ऋंगी ऋषि · काकभुशुण्डि · कोपभवन · चूड़ामणि · जनकप्रतिज्ञा · दूत · धनुषयज्ञ · नागपाश · पातिव्रत धर्म · पुत्रकामेष्टि · पुष्पकविमान · पुलस्त्य · मुद्रिका · राक्षस · राज्याभिषेक · रामराज्य · वानरसेना · शक्तिबाण · शिवधनुष · संजीवनी · स्वयंवर · स्वर्णमृग • रामशलाका | |
| देवताहरू |  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| देवीहरू | |||||||||
| हिन्दु शास्त्रहरू |
| ||||||||
| |||||||||
